Pokora Andrzej, Odpowiedzialność majątkowa małżonków i przymusowe dochodzenie od nich roszczeń

Zawarcie małżeństwa prowadzi między innymi do powstania pomiędzy małżonkami więzi o charakterze materialnym. Sytuacja majątkowa małżonków kształtuje się rozmaicie w zależności od tego, w jakim ustroju majątkowym pozostają. Reżim majątkowy, jaki ich łączy, może wynikać po pierwsze z przepisów ustawy, po drugie z zawarcia przez nich umowy majątkowej małżeńskiej, po trzecie z wydania przez sąd orzeczenia znoszącego wspólność majątkową, a wreszcie z mocy prawa, w sytuacji orzeczenia separacji, ubezwłasnowolnienia lub ogłoszenia upadłości jednego z małżonków. Wspólność majątkowa stanowi zasadniczy ustrój w zakresie majątkowych stosunków małżeńskich. Powstaje ona z chwilą zawarcia małżeństwa. W ustawowym ustroju majątkowym istnieją trzy masy majątkowe. Każdy z małżonków ma swój majątek osobisty i jednocześnie każdy z nich jest podmiotem praw wchodzących w skład majątku wspólnego. Zatem ustawowy ustrój majątkowy obejmuje trzy majątki, a mianowicie majątek wspólny małżonków oraz dwa majątki osobiste każdego z nich. Fakt zawarcia małżeństwa w żadnym stopniu nie ogranicza małżonków w możliwości zaciągania zobowiązań. Odpowiedzialność za zobowiązania stanowi jeden z ważniejszych elementów szerszego problemu stosunków majątkowych małżeńskich. Kwestia odpowiedzialności małżonków za zobowiązania ma znaczącą rangę społeczną, ponieważ z jednej strony odnosi się do uzasadnionych interesów wierzycieli, a z drugiej dotyczy podstawowych interesów rodziny.

Odpowiedzialność za zobowiązania wchodzi w zakres szerszego problemu stosunków majątkowych między małżonkami. W wypadku gdy zobowiązanie zostało zaciągnięte przez oboje małżonków, ich odpowiedzialność, jak to zostało powiedziane, rozciąga się na trzy masy majątkowe, a mianowicie majątek wspólny oraz ich majątki osobiste. Małżonkowie ponoszą również odpowiedzialność solidarną za zobowiązania, które wynikają z zaspokajania zwykłych potrzeb rodziny, wskazane w art. 30 k.r.o. Ponadto każdy z małżonków odpowiada swoim majątkiem osobistym za własne zobowiązania. Powstaje problem odpowiedzialności małżonków majątkiem wspólnym za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich.

Odpowiedzialność małżonków za zobowiązania, których dłużnikiem jest tylko jeden małżonek, kształtuje się w zależności od tego, w jakim ustroju majątkowym małżonkowie pozostają. Inaczej bowiem odpowiedzialność ta będzie się realizowała, gdy w grę wchodzi umowny ustrój wspólności ustawowej, inaczej w ustawowym ustroju majątkowym, a jeszcze inaczej w przymusowym ustroju majątkowym.

Pewne odrębności przedmiotowej odpowiedzialności można zauważyć w wypadku, gdy małżonek prowadzi działalność gospodarczą, albo jest wspólnikiem spółki osobowej czy też kapitałowej. Wreszcie problem odpowiedzialności przybiera inny kształt, gdy chodzi o zobowiązania z tytułu należności publicznoprawnych. Pojawia się zagadnienie, czy i w jakim zakresie wierzyciel może się zaspokoić z majątku wspólnego małżonków. Kodeks rodzinny i opiekuńczy przyjął zasadę ograniczonej odpowiedzialności majątkiem wspólnym za długi jednego małżonka. Zgodnie bowiem z art. 41 k.r.o. wierzyciel jednego małżonka może żądać zaspokojenia swojego roszczenia z majątku wspólnego tylko wtedy, gdy małżonek zaciągnął zobowiązanie za zgodą współmałżonka.

Celem niniejszej pracy jest integralne spojrzenie na problem odpowiedzialności majątkowej małżonków oraz kwestię przymusowego dochodzenia od nich roszczeń z tego tytułu. W rozdziale pierwszym w celu prawidłowej analizy uregulowania odpowiedzialności małżonków za zobowiązania i przymusowego zaspokojenia wierzycieli z ich majątku konieczne stało się przedstawienie rozwiązań przyjętych w prawie obcym oraz w prawie polskim w ujęciu historycznym. Rozdział drugi poświęcony został ogólnej charakterystyce ustrojów majątkowych małżeńskich. Omówiono przede wszystkim ustawowy ustrój majątkowy, który stanowi zasadniczy ustrój w zakresie majątkowych stosunków małżeńskich, a następnie przedstawiono problematykę umownych ustrojów małżeńskich. Rozdział trzeci dotyczy odpowiedzialności majątkowej za zobowiązania jednego z małżonków. Odpowiedzialność ta została przedstawiona stosownie do tego, w jakim ustroju majątkowym małżonkowie pozostają. Konieczne było także przedstawienie zasad odpowiedzialności za zobowiązania jednego z małżonków związane z prowadzoną działalnością gospodarczą oraz odpowiedzialności z tytułu należności publicznoprawnych. Nowelizacja Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17 czerwca 2004 r. radykalnie zmieniła reguły odpowiedzialności majątkowej małżonków za zobowiązania zaciągnięte przez jednego z nich. Należy zauważyć, że wprowadziła ona kolejne ograniczenia zaspokojenia wierzyciela jednego małżonka z majątku wspólnego, ale przede wszystkim przemodelowała samą istotę takiego zaspokojenia. Jak należy sądzić, zamierzeniem ustawodawcy było odbudowanie równowagi między interesem małżonka dłużnika a interesem wierzycieli i tym samym zbudowanie przejrzystych ram dla tych ostatnich, gdy chodzi o możliwość i zakres dochodzenia przez nich swoich wierzytelności z majątku wspólnego małżonków. Analizie ograniczeń odpowiedzialności majątkiem wspólnym za zobowiązania jednego z małżonków poświęcono rozdział czwarty. W rozdziale piątym przedstawiono problemy związane z egzekucją z majątku małżonków. Egzekucja przeciwko małżonkom nosi w sobie wiele odmienności, biorąc pod uwagę zasady ich odpowiedzialności majątkiem wspólnym, gdy zobowiązanie zostało zaciągnięte tylko przez jednego z nich. Omówienia zatem wymagała kwestia podstaw tak prowadzonej egzekucji, następnie prześledzenie postępowania o nadanie klauzuli wykonalności przeciwko małżonkowi dłużnika, a także należało przedstawić środki obrony małżonka dłużnika przed egzekucją, gdy małżonkowie pozostają zarówno w ustawowym, jak i umownym ustroju majątkowym.

Wreszcie oddzielnego przedstawienia wymagało zagadnienie ochrony praw małżonka dłużnika przy egzekucji należności karnoprawnych. Odpowiedź na pytanie, jaki wpływ ma przymusowy małżeński ustrój majątkowy na dochodzenie roszczeń od małżonków, stało się przedmiotem rozważań zawartych w rozdziale szóstym. Ustrój rozdzielności majątkowej odznacza się istnieniem tylko dwóch mas majątkowych, a mianowicie majątku osobistego męża i majątku osobistego żony. Każdy z małżonków jest w pełni niezależny w zakresie kształtowania swojej sytuacji majątkowej, a w szczególności dysponowania poszczególnymi przedmiotami majątkowymi. Z uwagi na to omówienia wymagała zmiana stosunków majątkowych między małżonkami na dochodzenie od nich roszczeń zarówno cywilnoprawnych, jak i publicznoprawnych. Powyższe uwagi wstępne wskazują, jak się wydaje, na aktualność zagadnień będących przedmiotem niniejszej monografii.