Fiutak Agnieszka, Odpowiedzialność karna za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta

Prawo do autonomii jest jedną z naczelnych zasad udzielania świadczeń zdrowotnych, w tym wykonywania zabiegów leczniczych, i wywiera istotny wpływ na cały system prawa medycznego sensu largo.

Na pograniczu prawa i medycyny dochodzi do konfliktu dóbr chronionych prawem, jakimi są z jednej strony życie i zdrowie, a z drugiej prawo do samostanowienia. Dodatkowo obok konfliktu tych dóbr występuje kolizja zasad postępowania. Pierwsza zasada, znana każdej osobie wykonującej zawód medyczny, brzmi: salus aegroti suprema lex esto , druga – wyznawana przez prawników – głosi: voluntas aegroti suprema lex esto . Działanie dla dobra pacjenta wiąże się z obowiązkiem ratowania życia lub zdrowia zawartym w prawie polskim, m.in. w art. 30 ustawy z dnia 5 grudnia 1996 r. o zawodach lekarza i lekarza dentysty , art. 12 ust. 1 ustawy z dnia 15 lipca 2011 r. o zawodach pielęgniarki i położnej , a poszanowanie woli pacjenta z rozdziałem 5 ustawy z dnia 6 listopada 2008 r. o prawach pacjenta i Rzeczniku Praw Pacjenta .

Rozbieżności te prowadzą do konfliktu pomiędzy medycyną a prawem; w konsekwencji osoba uprawniona do wykonywania zawodu medycznego w trosce o dobro pacjenta poświęca jego prawo do autonomii.

Rozwój medycyny i wprowadzenie przepisów gwarantujących pacjentowi prawo do samostanowienia prowadzi do przejścia z modelu paternalistycznego na model partnerski oraz włączenie pacjenta w cały proces terapeutyczny. Zmiana relacji między lekarzem a pacjentem opiera się na założeniu, że osobą, która wie, co jest najlepsze dla pacjenta, jest sam pacjent. Oczywiście pacjent, który jest świadomy, prawidłowo poinformowany i wyraża w sposób jasny swoją wolę. Lekarz dzięki posiadanej wiedzy i doświadczeniu jest jedynie doradcą pacjenta, a następnie wykonawcą jego woli.

Wykonując zabieg bez zgody pacjenta, osoba uprawniona do wykonywania zawodu medycznego ponosi odpowiedzialność karną (art. 192 k.k.). Publikacja jest kompleksową analizą odpowiedzialności karnej za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta. Zgoda pacjenta na wykonanie zabiegu leczniczego w ujęciu prawnokarnym nie doczekała się dotąd szerszego omówienia w polskim piśmiennictwie karnistycznym. W ramach niniejszej pracy są przedstawione liczne zagadnienia ujawniające się w obszarze zgody pacjenta, wraz z kwestiami spornymi i propozycjami ich rozstrzygnięcia. Kryminalizacja wykonania zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta stanowi bowiem istotny instrument w zwalczaniu tego zjawiska.

Prawo do samostanowienia odgrywa istotną rolę społeczną, a jego poszanowanie jest podstawą wykonania zabiegu leczniczego. Regulacja kwestii zgody pacjenta na zabieg leczniczy czasami stwarza problemy interpretacyjne i nie w całości jest prawidłowa. Celowe jest zatem poddanie wszechstronnej analizie odpowiedniego unormowania w polskim prawie karnym i medycznym, a także przeanalizowanie poglądów wypowiadanych na ten temat w doktrynie i judykaturze. Należy zaznaczyć, że literatura przedmiotu jest stosunkowo bogata i zostały w niej omówione różne aspekty zgody pacjenta.

Analiza każdego z aspektów zgody na zabieg leczniczy daje możliwość udoskonalenia regulacji prawnokarnej, co znajduje odzwierciedlenie w propozycjach zmian legislacyjnych przedstawionych przy omawianiu poszczególnych zagadnień, jak również zawartych we wnioskach końcowych w formie postulatów de lege ferenda.

Rozwinięcie zasadniczych wątków problemowych dotyczących kwestii zgody pozwala m.in. na ocenę, czy przestępstwo wykonania zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta z art. 192 k.k. ma wystarczająco mocną legitymację merytoryczną, aby w dalszym ciągu funkcjonować w nowoczesnym polskim prawie karnym.

Problematyka legalnego wykonania zabiegu leczniczego jest wielowątkowa i skomplikowana. Instytucja zgody w ujęciu prawnokarnym jawi się jako atrakcyjna teoretycznie i doniosła praktycznie. O jej teoretycznej atrakcyjności świadczą chociażby istniejące spory w doktrynie, jakie ujawniły się po wprowadzeniu odpowiedzialności karnej za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta w kodeksie karnym z 1997 r.

Teoretyczna i praktyczna atrakcyjność problematyki zgody pacjenta na wykonanie zabiegu leczniczego w ujęciu prawnokarnym, połączona z brakiem szerszego omówienia tej kwestii w polskim piśmiennictwie karnistycznym, czyni w pełni uzasadnionym zajęcie się przestępstwem przeprowadzenia zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta. Niniejsza publikacja zmierza zatem do wypełnienia luki, jaka istnieje zarówno w badaniach, jak i w wykładni dotyczącej odpowiedzialności karnej za wykonanie zabiegu leczniczego bez zgody pacjenta.

Ustawodawstwo w zakresie zarówno prawa do samostanowienia, jak i odpowiedzialności karnej za jego naruszenie przeszło istotną ewolucję, poprzez przejście z paternalizmu do autonomii, oraz wykazało jej doniosłość poprzez umieszczenie prawa do autonomii w katalogu naczelnych zasad wykonania zabiegu leczniczego lege artis. W procesie tym niemały wpływ miały rozwój medycyny oraz przekształcenia ustrojowe, w tym rozwój demokracji.

Niniejsza praca stanowi przeredagowaną i uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uczelni Łazarskiego w Warszawie w maju 2016 r. W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować za poświęcony czas, okazaną pomoc i wskazówki swojemu promotorowi Panu Prof. dr. hab. Ryszardowi A. Stefańskiemu, który okazał mi wiele życzliwości oraz cierpliwości. Serdeczne podziękowania kieruję także do recenzentów w przewodzie doktorskim – Pani Prof. dr hab. Mirosławy Melezini oraz Pani Prof. dr hab. Eleonory Zielińskiej, za cenne wskazówki i uwagi, które wpłynęły na ostateczny kształt pracy.

Warszawa, czerwiec 2016 r.