Kozłowska-Kalisz Patrycja, Odpowiedzialność karna za naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa

Konkurencja jest zjawiskiem towarzyszącym człowiekowi w każdej niemal sferze życia. Ochrona konkurencji jako mechanizmu ekonomicznego koniecznego do prawidłowego rozwoju gospodarki rynkowej leży zarówno w interesie publicznym, jak i prywatnym. Przez ochronę konkurencji środkami prawa, państwo jednocześnie zapewnia i zabezpiecza ochronę interesów uczestników rynku, zarówno przedsiębiorców, jak i konsumentów i klientów.

Dlatego zjawisko konkurencji nie może stanowić jedynie obojętnej dla państwa rywalizacji podmiotów działających na rynku, zwłaszcza gdy w tej rywalizacji, celem zwiększenia swojej pozycji rynkowej, wykorzystują środki i metody nieuczciwe i sprzeczne z prawem. Z tego względu muszą istnieć instrumenty prawne, za pomocą których możliwe będzie zwalczanie zagrożeń, jakie dla konkurencji stwarzają sami uczestnicy rynku, prowadzący swoją działalność w sposób naganny etycznie i niezgodny z istniejącymi obyczajami, wypaczając tym samym prawidłowe reguły pozyskiwania klienteli i poszukiwania rynków zbytu dla oferowanych towarów i świadczonych usług. Taki jest też zasadniczy cel ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji (tekst jedn. Dz. U. z 2003 r. Nr 153, poz. 1503 z późn. zm. - art. 1).

Jednym z czynów nieuczciwej konkurencji jest naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa. Stanowi on zarówno delikt cywilnoprawny, tj. zwalczany na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. za pomocą sankcji prawa cywilnego, jak i występek zagrożony sankcją karną. W tym kontekście uwagę zwraca fakt, że ustawa o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji wyraźne pierwszeństwo w zwalczaniu czynów godzących w uczciwość konkurowania przyznaje środkom cywilnoprawnym. Tylko niektóre czyny nieuczciwej konkurencji zostały uznane za przestępstwa czy wykroczenia, co oznacza, że nie wszystkie są na tyle społecznie szkodliwe, że konieczne jest uruchamianie i wykorzystywanie sankcji karnych w celu ich zwalczania, w myśl zasady ultima ratio. Do takich natomiast czynów, zwalczanych na obu płaszczyznach - karnej i cywilnoprawnej, ustawodawca zaliczył naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa.

W gospodarce wolnorynkowej wartość tajemnic przedsiębiorstwa jest bezsporna. Pewne informacje dotyczące działalności przedsiębiorcy, właśnie dlatego, że są nieznane dla konkurentów i dla nich niedostępne, pozwalają na uzyskanie lepszej pozycji rynkowej, co w sposób oczywisty przekłada się na wymierne korzyści materialne. Zasadniczym celem niniejszej pracy jest zatem próba odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie tajemnica przedsiębiorstwa ma - na gruncie obowiązujących przepisów prawa - zapewnioną ochronę, w tym przede wszystkim prawnokarną. Z tego względu szczegółowej analizie poddane zostały przepisy art. 23 ust. 1 i ust. 2 u.z.n.k., przewidujące występki: ujawnienia i wykorzystania, wbrew obowiązkowi ciążącemu na sprawcy - w stosunku do przedsiębiorcy - tajemnicy przedsiębiorstwa i wyrządzenia przez to poważnej szkody (ust. 1 art. 23) oraz ujawnienia i wykorzystania we własnej działalności gospodarczej cudzej tajemnicy przedsiębiorstwa uzyskanej bezprawnie (ust. 2 art. 23).

Temat pracy zdeterminował jej systematykę. Rozdział I poświęcony jest analizie tajemnicy przedsiębiorstwa na tle innych tajemnic chronionych prawem. Omówiono w nim zatem pojęcia ogólne, których zdefiniowanie stanowić musiało punkt wyjścia dla dalszych rozważań i było potrzebne do uporządkowania "siatki" pojęciowej oraz terminologii używanej w niniejszej pracy. Tak też, obok wyjaśnienia samego pojęcia tajemnicy przedsiębiorstwa, wskazano jej relacje do innych najważniejszych tajemnic prawnie chronionych.

W rozdziale II przedstawiono uwagi na temat historycznego rozwoju ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa. W związku z tym, że ochrona ta nie ma zbyt długiej tradycji, zasadnicze rozważania dotyczą pierwszej polskiej ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z dnia 2 sierpnia 1926 r., na gruncie której tajemnica przedsiębiorstwa po raz pierwszy w Polsce uzyskała wprost kompleksową ochronę.

Rozdział III poświęcony został analizie prawnoporównawczej, przez wskazanie przykładowych rozwiązań ustawodawczych w innych krajach europejskich w zakresie ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa w kontekście zwalczania nieuczciwej konkurencji. Ochrona tajemnicy przedsiębiorstwa (tak jak normy zwalczania nieuczciwej konkurencji) w innych państwach europejskich nie jest jednolita (zarówno co do zakresu, jak i jej źródeł) i wywodzi się z trzech głównych systemów regulacji w omawianym zakresie: niemieckiego, francuskiego i angielskiego. W tym rozdziale przedstawiono wszystkie te systemy oraz wskazano rozwiązania ustawowe w niektórych krajach postkomunistycznych. Wybór Ukrainy, Rumunii i Bułgarii podyktowany był dostępnością literatury, ale także chęcią porównania istniejących rozwiązań w tym zakresie w państwach rozwijających się wolniej.

Rozdział IV zawiera rozważania na temat ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa na podstawie ustawy z dnia 16 kwietnia 1993 r. w kontekście analizy czynu nieuczciwej konkurencji określonego w art. 11 ustawy. W rozdziale tym omówiono także pojęcia konkurencji uczciwej i nieuczciwej, jak również wskazano na system roszczeń cywilnoprawnych, z którymi może wystąpić poszkodowany czynem wypełniającym znamiona deliktu z art. 11 u.z.n.k.

Rozdział V obejmuje analizę ustawowych znamion występków naruszenia tajemnicy przedsiębiorstwa, stypizowanych w art. 23 ust. 1 i ust. 2 u.z.n.k. Rozważania oparto na stosowanym w tego typu wywodach, tj. przez kolejne kolejne omówienie przedmiotu ochrony, strony przedmiotowej, podmiotu i strony podmiotowej.

Rozdział VI dotyczy zagadnień zbiegu przepisów przewidujących odpowiedzialność karną za naruszenie tajemnicy przedsiębiorstwa z art. 23 ust. 1 i 2 u.z.n.k. z innymi przepisami karnymi. Ze względu na brak terminologicznej jednolitości w tym zakresie w literaturze przedmiotu, rozważania szczegółowe zostały poprzedzone ogólnymi uwagami z uwzględnieniem wyjaśnienia pojęć z zakresu zagadnienia zbiegu przepisów.

W rozdziale VII zostały poruszone kwestie wymiaru kary za przestępstwa z art. 23 ust. 1 i 2 u.z.n.k., natomiast w rozdziale VIII - ich tryb ścigania. Oczywiście rozważania w tym ostatnim zakresie nie stanowią pogłębionej analizy, lecz mają charakter w zasadzie informacyjny, jednakże konieczny do kompleksowego przedstawienia omawianego tematu.

W rozdziale IX zaprezentowano wyniki przeprowadzonych badań empirycznych obejmujące analizę akt spraw postępowań przygotowawczych toczących się we wszystkich okręgach prokuratur apelacyjnych w Polsce w latach 1997-2001.

Rozdział X zawiera wskazanie innych przepisów prawa zarówno o charakterze procesowym, jak i materialnym, w których realizowana jest potrzeba ochrony informacji objętych tajemnicą przedsiębiorstwa. W szczególności uwzględniono środki ochrony tej tajemnicy wynikające z przepisów kodeksu postępowania karnego, administracyjnego i cywilnego.

Zdaję sobie sprawę, że systematyka rozważań polegająca na omówieniu kolejno ustawowych znamion przestępstwa (w oparciu o konstrukcję: przedmiot- strona przedmiotowa - podmiot - strona podmiotowa), a następnie zagadnień wymiaru kary i trybu ścigania może przywodzić na myśl schematyzm "komentarzowego" przedstawienia problemu, jednakże - w moim przekonaniu - zapewnia przejrzystość pracy.

Wybór tematu podyktowany był - oczywiście poza moimi zainteresowaniami - dwoma zasadniczymi argumentami. Po pierwsze, wydaje się, że zagadnienie ochrony tajemnicy przedsiębiorstwa, zarówno w jej aspekcie cywilnoprawnym, jak i karnoprawnym, będzie nabierać coraz większego praktycznego znaczenia ze względu na - podnoszoną już - wzrastającą i coraz częściej dostrzeganą rangę ochrony tajemnic przedsiębiorców. Z drugiej jednak strony, tematyka ta nie doczekała się dotychczas kompleksowego opracowania. Istniejące prace dotyczą głównie problematyki cywilnoprawnej bądź fragmentarycznych zagadnień pozostających w mniejszym lub większym związku z tą tematyką. Analiza czynów zabronionych z zakresu naruszeń tajemnicy przedsiębiorstw nie doczekała się natomiast szerszego omówienia w literaturze przedmiotu.

W rozważaniach zawartych w niniejszej pracy posługiwałam się przede wszystkim metodą formalnodogmatyczną z uwzględnieniem wykładni historycznej i prawnoporównawczej. Zastosowanie tej ostatniej było zasadne tym bardziej, że inne kraje (np. Niemcy, Francja czy Wielka Brytania) mają dłuższą tradycję w zwalczaniu przejawów nieuczciwej konkurencji. W pracy starałam się również wykorzystać dostępny w analizowanym zakresie dorobek doktryny i orzecznictwa sądowego.