Słyk Jerzy, Odpowiedzialność cywilna rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko a sposób i zakres wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej

Niniejsza monografia poświęcona zagadnieniu odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez dziecko , uwzględniająca specyfikę stosunków rodzinnoprawnych między rodzicami a dziećmi, wypełnia lukę w literaturze prawniczej zajmującej się problematyką odpowiedzialności odszkodowawczej. Dotychczas brak było publikacji poświęconej temu zagadnieniu, które ujmowano wyłącznie jako wycinek szerszego problemu deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej osób zobowiązanych do nadzoru. Ponadto poglądy wyrażane w doktrynie i odnoszące się do problemu odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez dziecko pozostawały ze sobą w sprzeczności, i to w odniesieniu do fundamentalnej kwestii definicji pojęcia nadzoru. Względy te przemawiały zdecydowanie za podjęciem tematu niniejszego opracowania. Zasługą autora jest wypełnienie wspomnianej luki i sformułowanie odpowiedzi w zakresie pojawiających się kontrowersji.

Zrealizowanie tego celu stało się możliwe dzięki potraktowaniu tematu kompleksowo i interdyscyplinarnie. Ograniczenie rozważań wyłącznie do problematyki cywilnoprawnej nie pozwoliłoby na znalezienie właściwych rozwiązań pojawiających się problemów. Punktem wyjścia dla rozważań Autora stało się przeprowadzenie badań empirycznych, które dostarczyły materiału pozwalającego na weryfikację prawidłowości stosowania obowiązujących przepisów i sformułowanie wniosków de lege ferenda. Trafnym wyborem okazało się objęcie badaniem akt spraw toczących się w trybie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich ze względu na doniosłość społecznego zjawiska przestępczości nieletnich i jego ścisły związek z problematyką odszkodowawczą. Wyniki tego badania, uzupełnione badaniem ankietowym mediatorów, stanowiły dla autora pierwszy etap diagnozy stanu faktycznego, w którym dochodzi do wyrządzenia szkody przez dziecko. Wykazały one niezbicie, że istnieje związek między dysfunkcyjnym charakterem rodziny a sytuacjami, w których dochodzi do wyrządzenia tej szkody.

Drugim, równie ważnym etapem było odpowiednie wykorzystanie dorobku nauki w zakresie psychologii wychowawczej i rozwojowej w celu odnalezienia czynników determinujących postępowanie małoletnich wyrządzających szkodę. Szczególnie cenne w tym zakresie jest zastosowanie przez Autora metody modelowania i zaproponowanie idealizacyjnego modelu wychowania dziecka. W praktyce sądowej pozwoli to na właściwą ocenę postępowania rodziców, gdy chodzi o dołożenie przez nich należytej staranności w zakresie wychowania dziecka.

Zebrany materiał empiryczny i analiza w aspekcie interdyscyplinarnym pozwoliły autorowi dokonać egzegezy i oceny obowiązujących unormowań prawnych. Jego zasługą jest objęcie rozważaniami trzech dziedzin prawa, tj. prawa cywilnego, rodzinnego i prawa nieletnich, dokonanie syntezy i zaproponowanie spójnej koncepcji odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko. Takie ujęcie tematu zasługuje na aprobatę i pozwala na rozstrzygnięcie pojawiających się dotychczas kontrowersji.

Warto zwrócić uwagę Czytelnika na przeprowadzoną przez autora analizę problemu określenia zdolności deliktowej małoletnich mających ukończone trzynaście lat (art. 426 k.c.). Szczególnie istotna jest zawarta w niniejszej monografii wykładnia pojęcia nadzoru, którym posługuje się Kodeks cywilny, w kontekście praw i obowiązków rodziców względem dzieci, wynikających z Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Autor dokonał analizy sformułowanych w literaturze prawa rodzinnego koncepcji teoretycznych władzy rodzicielskiej, co pozwoliło mu na właściwe zdefiniowanie nadzoru wykonywanego przez rodziców, uregulowanego w art. 427 k.c. Niniejsza monografia zawiera wyczerpujące omówienie wszystkich podstaw odpowiedzialności cywilnoprawnej rodziców.

Oprócz unormowań Kodeksu cywilnego (tj. art. 427 i 415 k.c.), zostały omówione również przepisy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich, będące podstawą cywilnoprawnej odpowiedzialności rodziców za dziecko. Ze względu na nieuzasadnione i szkodliwe w skutkach pomijanie tych unormowań w praktyce sądowej, co również wykazały badania przeprowadzone przez autora, ta część jego rozważań zasługuje na wyeksponowanie.

Zasadnicza część monografii jest poświęcona rozpatrzeniu wszystkich wariantów wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej w kontekście ponoszenia przez nich odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez dziecko. Również w tym przypadku konieczne było wykorzystanie wiedzy z zakresu dwóch dziedzin prawa, tj. prawa cywilnego i rodzinnego. Problem ten dotychczas nie doczekał się wyczerpującego omówienia. Czytelnik odnajdzie w niniejszej książce odpowiedź na pytanie, jak kształtuje się odpowiedzialność rodziców za dziecko w przypadku ograniczenia, zawieszenia i pozbawienia władzy rodzicielskiej w razie rozwodu i wynikających z niego modyfikacji wykonywania władzy rodzicielskiej. Ta ostatnia sytuacja została omówiona także w kontekście winy rozkładu pożycia małżonków i jej wpływu na przypisanie im winy w zakresie odpowiedzialności za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko. Autor objął analizą również przypadek rodziców żyjących w rozłączeniu (art. 107 k.r.o.), ubezwłasnowolnionych i nieletnich oraz przysposabiających.

Warto zaznaczyć, że w monografii są zawarte odniesienia do nowych regulacji w zakresie prawa rodzinnego, wprowadzonych nowelą z 6 listopada 2008 r., takich jak kontakty rodziców z dzieckiem oraz instytucja „porozumienia” małżonków o sposobie wykonywania władzy rodzicielskiej i utrzymywaniu kontaktów z dzieckiem po rozwodzie.

Analizę i wykładnię polskich unormowań prawnych uzupełnił autor przeglądem prawnoporównawczym, który pozwala czytelnikowi zorientować się, jakie rozwiązania omawianych problemów są przyjmowane w ustawodawstwach innych państw. Ta cześć rozważań została również wykorzystana w konstruowaniu wniosków.

Zrealizowanie - w opisany wyżej sposób - celu podjętego tematu pozwoliło na sformułowanie przez autora wniosków de lege lata, uwzględniających społeczny wymiar zjawiska wyrządzania szkody przez małoletnich. Sformułowane wnioski de lege ferenda, które wynikają z dostrzeżonych niedoskonałości obowiązujących przepisów Kodeksu cywilnego, nieuwzględniających specyfiki relacji między rodzicami a dziećmi, stanowią twórczy wkład autora w procesie doskonalenia prawa.

Wszystkie te względy pozwalają polecić niniejszą monografię zarówno prawnikom poszukującym rozwiązania problemów pojawiających się w praktyce stosowania prawa (np. sędziom, prokuratorom), pracownikom nauki i studentom, jak i innym osobom (w tym rodzicom małoletnich sprawców szkody i osobom poszkodowanym), pragnącym uzyskać wiedzę na temat omówionych w niej zagadnień, ważnych w wymiarze społecznym.

Prof. zw. dr hab. Wanda Stojanowska

Celem niniejszej monografii jest analiza problemu odpowiedzialności cywilnoprawnej rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko w kontekście sposobu i zakresu wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej, zwłaszcza wtedy, gdy jest ona zmodyfikowana w wyroku rozwodowym lub na podstawie art. 107 k.r.o. w odniesieniu do rodziców żyjących w rozłączeniu oraz w pozostałych przypadkach ingerencji sądu we władzę rodzicielską, tj. jej pozbawienia, zawieszenia i ograniczenia. Powiązanie zagadnienia odpowiedzialności odszkodowawczej rodziców z pojęciem władzy rodzicielskiej jest oczywiste z różnych względów. Prawidłowa wykładnia określenia „nadzór”, którym posługuje się art. 427 k.c., normujący odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru, wymaga w odniesieniu do rodziców uwzględnienia wykonywanej przez nich władzy rodzicielskiej jako ustawowego źródła ciążących na nich obowiązków . Również ocena zasad ogólnej podstawy deliktowej odpowiedzialności cywilnoprawnej (art. 415 k.c.) wymaga analizy realizacji obowiązków związanych z wykonywaniem władzy rodzicielskiej przez rodziców, w szczególności wtedy, gdy chodzi o możliwość przypisania im winy oraz stwierdzenia związku przyczynowego między ich działaniem a zachowaniem dziecka.

Tak zarysowany zakres tematyczny niniejszej monografii oznacza, że jej rozważania obejmą wszystkie warianty sposobów wykonywania władzy rodzicielskiej nad dzieckiem, które wyrządziło szkodę. Oprócz zatem sytuacji rodziców będących małżeństwem, pozostających we wspólnym pożyciu i wspólnie wychowujących dziecko, jako kontrowersyjne i wymagające szczegółowej analizy rysują się te przypadki, w których zakres wykonywanej władzy rodzicielskiej uległ modyfikacji. Chodzi tu o zastosowanie przewidzianych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym instytucji sądowej ingerencji we władzę rodzicielską, tj. jej ograniczenia, zawieszenia i pozbawienia. Szczególnie istotna ze wskazanego punktu widzenia oraz ze względu na uwarunkowania praktyczne będzie sytuacja rodziców wykonujących władzę rodzicielską po rozwodzie. Jako ważny należy ocenić również przypadek rodziców żyjących w separacji faktycznej bądź takich, którzy nigdy nie byli małżeństwem.

W dotychczasowym piśmiennictwie prawniczym tak ujęty problem odpowiedzialności cywilnoprawnej rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko nie doczekał się szczegółowego i pełnego omówienia. Natomiast dosyć szeroko był analizowany problem odpowiedzialności osób zobowiązanych do nadzoru. W tym zakresie można wymienić m.in. aż trzy monografie autorstwa J. Winiarza, A. Szpunara, i A. Śmieji . Zakres tematyczny prac, które ukazały się dotychczas, koresponduje z unormowaniem Kodeksu cywilnego, posługującego się w art. 427 ogólnym sformułowaniem „osoby zobowiązane do nadzoru”. Oznacza to, że prace te odnoszą się do wszystkich, bardzo zróżnicowanych przypadków, w których sprawowany jest nadzór nad osobą, której z powodu wieku bądź stanu psychicznego lub cielesnego nie można przypisać winy. Takie założenie sprawiło zapewne, że w dotychczasowej literaturze problem odpowiedzialności samych rodziców nie został omówiony w stopniu wystarczająco szczegółowym i brak jest monografii poświęconej wyłącznie temu zagadnieniu, uwzględniającej możliwe warianty wykonywania przez rodziców władzy rodzicielskiej.

Wydaje się jednak oczywiste, że sytuacja rodziców jest wyjątkowa i szczególna ze względu na zakres ciążących na nich obowiązków względem dziecka oraz możliwości oddziaływania na jego zachowanie. Przede wszystkim należy zauważyć, że możliwości te nie ograniczają się jedynie do wykonywania tzw. bieżącej pieczy nad dzieckiem, ale obejmują całe spektrum działań składających się na proces wychowania dziecka. Ocena odpowiedzialności cywilnoprawnej rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko musi obejmować wszystkie te czynniki. Oznacza to, że rozważania zawarte w niniejszej publikacji nie mogą ograniczyć się jedynie do analizy obowiązujących unormowań prawnych metodą egzegezy. Prawidłowa wykładnia przepisów w omawianym przypadku wymaga uwzględnienia wiedzy z zakresu psychologii wychowawczej i rozwojowej oraz przeprowadzenia badań empirycznych. Stosownie do tych założeń został zaplanowany układ niniejszego opracowania monograficznego.

W pierwszej kolejności, przed podjęciem egzegezy materiału normatywnego, należało zebrać materiał empiryczny, który pozwoliłby na określenie uwarunkowań problemu wyrządzania szkody przez małoletnich oraz występujących w praktyce sposobów realizacji odpowiedzialności odszkodowawczej ich rodziców.

Sprawy dotyczące odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko są rozpoznawane w postępowaniu cywilnym w trybie procesowym. Roszczenie strony wnoszącej powództwo może wynikać z art. 427 bądź 415 k.c. .

W związku z tym w pierwszej kolejności przeprowadzono wywiady w wydziałach cywilnych sądów (m.in. Sądu Rejonowego dla m.st. Warszawy i Sądu Rejonowego w Pruszkowie). Okazało się, że badania aktowe w tych sądach są niemożliwe z następujących względów. Omawiany rodzaj spraw sądowych występuje obecnie sporadycznie. Zgromadzenie odpowiedniej liczby akt sądowych do badań wymagałoby uzyskania dostępu do archiwów wszystkich sądów w Polsce, co z oczywistych względów było niewykonalne. Ponadto sprawy o odszkodowanie z tytułu szkody wyrządzonej przez dziecko, w których pozwanymi są rodzice, nie są w sposób szczególny ujmowane w repertoriach sądowych. Mieszczą się w szerokiej kategorii spraw „o odszkodowanie”, co praktycznie uniemożliwia ich wyselekcjonowanie spośród całości akt sądowych.

Podstawowym celem planowanych badań aktowych nie było jednak poznanie przebiegu procesu o odszkodowanie w omawianym przypadku, ale analiza stanu faktycznego, w którym dochodzi do wyrządzenia szkody przez dziecko, zwłaszcza poznanie jego sytuacji rodzinnej, okoliczności, w których dochodzi do wyrządzenia szkody, ewentualnego wpływu rodziców na jej wystąpienie, uwarunkowań społecznych tego zdarzenia. Szczególnie istotne z punktu widzenia przedmiotu niniejszej monografii było zweryfikowanie tezy o korelacji między jakością procesu wychowawczego prowadzonego przez rodziców a zachowaniem dziecka przejawiającym się popełnianiem czynów karalnych i wyrządzeniem szkody. Uzyskanie informacji w wymienionych kwestiach warunkuje sformułowanie wniosków zarówno de lege lata, jak i de lege ferenda.

Bardzo przydatnym materiałem badawczym, pozwalającym uzyskać informacje w wymienionych wyżej kwestiach, okazały się akta spraw sądowych, toczących się na podstawie przepisów ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich. Jak wiadomo, znajdują one zastosowanie m.in. w zakresie zapobiegania i zwalczania demoralizacji osób, które nie ukończyły osiemnastu lat oraz w sprawach o czyny karalne, których dopuściły się osoby po ukończeniu trzynastu lat, a przed ukończeniem lat siedemnastu . Zakres przedmiotowy ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich nie pokrywa się zatem z wszystkimi przypadkami odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko. W szczególności poza zakresem zawartych w niej unormowań pozostają sytuacje, w których dochodzi do wyrządzenia szkody przez dziecko bardzo małe lub chore psychicznie i przez to nieponoszące winy ani niewykazujące przejawów demoralizacji. Niemniej jednak zarówno Kodeks cywilny, jak i ustawa o postępowaniu w sprawach nieletnich odnoszą się do przypadków, w których odpowiedzialność cywilna może zostać przypisana zarówno dziecku, jak i jego rodzicom. Takie właśnie sytuacje, w których czyn karalny obejmował jednocześnie wyrządzenie szkody, zostały objęte badaniem aktowym.

Za objęciem badaniem spraw nieletnich zdecydowanie przemawiała społeczna skala zjawiska przestępczości nieletnich. Według danych Komendy Głównej Policji, opublikowanych na jej stronie internetowej, w 2008 r. nieletni dopuścili się 74 219 czynów karalnych . Warto przy tym zwrócić uwagę na charakter najczęściej popełnianych przestępstw. Najliczniejszą ich grupę stanowią kradzieże z włamaniem (8229) oraz kradzieże i wymuszenia rozbójnicze (8161). Stosunkowo liczną grupę stanowią czyny, których konsekwencją był uszczerbek na zdrowiu (3384) . We wszystkich tych przypadkach można mówić o powstaniu szkody cywilnej i obowiązku jej naprawienia. W grupie nieletnich, którzy nie ukończyli 13 lat, najczęściej występowały kradzieże (491 przypadków), uszkodzenia rzeczy (334), kradzieże z włamaniem (275), czyny, których skutkiem był uszczerbek na zdrowiu (184). W sumie nieletni ci popełnili w 2008 r. 2271 czynów karalnych .

Kolejnym argumentem na rzecz przeprowadzenia badań aktowych spraw nieletnich było zamieszczenie przez ustawodawcę w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich przepisu art. 7 § 1 pkt 2, zgodnie z którym sąd rodzinny może zobowiązać rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego. Przepis tej treści świadczy o ścisłej zależności między przypadkami rozstrzyganymi w trybie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich a tematem niniejszej monografii.

Wyniki badania aktowego spraw nieletnich, którzy wyrządzili szkodę, zostały szczegółowo omówione w rozdziale I. Pozwoliło to m.in. na ocenę praktycznej doniosłości omawianego problemu oraz weryfikację hipotez dotyczących współwystępowania różnych czynników w obrębie sytuacji rodzinnej dziecka, takich jak rozbicie rodziny czy występująca w niej patologia, oraz wyrządzania szkód przez nieletnich sprawców czynów karalnych.

Ze względu na ugruntowywanie się w polskim systemie prawnym instytucji mediacji usytuowanej w ustawie o postępowaniu w sprawach nieletnich konieczne stało się poszerzenie badań empirycznych o tę problematykę. Należało w szczególności zbadać, czy w sprawach nieletnich są prowadzone mediacje i czy stwarzają one możliwość rozwiązania sporu między osobą poszkodowaną a dzieckiem, które wyrządziło szkodę, i jego rodzicami. W tym celu przeprowadzono ankietę wśród mediatorów przeszkolonych do prowadzenia mediacji w sprawach nieletnich. Wyniki tego badania zostały przedstawione w rozdziale II.

Przed dokonaniem egzegezy przepisów prawnych zawartych w Kodeksie cywilnym dotyczących odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko konieczne było również przedstawienie osiągnięć nauki w dziedzinie psychologii rozwojowej i wychowawczej - w celu określenia rodzaju i charakteru związków między działaniami wychowawczymi rodziców a zachowaniem ich dziecka. W szczególności przedmiotem analizy stały się tzw. postawy rodzicielskie, style wychowawcze i determinanty agresji u dzieci. Wskazanie tych czynników pozwala na formułowanie domniemań faktycznych przy stosowaniu przepisów prawnych oraz na ocenę związku przyczynowego między wychowawczym działaniem rodziców a postępowaniem ich dziecka. Konieczne było również rozważenie, na ile postępowanie dziecka jest efektem cech wrodzonych, a na ile stanowi skutek czynników o charakterze środowiskowym. Istotny problem dotyczy różnic w obrębie wpływu na wychowanie dziecka funkcji wykonywanych przez matkę i ojca, w szczególności zaś skutków braku jednego z rodziców. Wzmiankowane tu zagadnienia stały się przedmiotem szerszego omówienia w rozdziale III.

Zebrany materiał empiryczny (rozdziały I i II) oraz analiza psychologicznych uwarunkowań zachowań dzieci wyrządzających szkodę (rozdział III) stały się punktem wyjścia do dalszych rozważań, tj. analizy obowiązujących unormowań prawnych dotyczących problemu odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko. Chodzi tu przede wszystkim o przepis art. 427 k.c., normujący odpowiedzialność osób zobowiązanych do nadzoru nad osobą, której z powodu wieku bądź stanu psychicznego lub cielesnego winy poczytać nie można, oraz art. 415 k.c., który jest ogólną podstawą deliktowej odpowiedzialności odszkodowawczej. Wskazane ogólne regulacje zostały omówione w kontekście problemu odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez dziecko, a rozważania koncentrują się nad problemami kontrowersyjnymi i istotnymi dla głównego nurtu niniejszej publikacji, tak aby uniknąć zbędnych analiz zagadnień niespornych w literaturze przedmiotu. Ponadto została przeanalizowana również treść art. 7 § 1 pkt 2 u.p.n., który przewiduje możliwość zobowiązania rodziców lub opiekuna do naprawienia w całości lub w części szkody wyrządzonej przez nieletniego. Treść przepisu budzi wątpliwości i konieczne jest przede wszystkim ustalenie, w jakiej relacji unormowanie ustawy o postępowaniu w sprawach nieletnich pozostaje do przepisów Kodeksu cywilnego i zawartych w nich zasad odpowiedzialności rodziców za szkodę wyrządzoną przez dziecko. Analiza wymienionych wyżej przepisów została zawarta w rozdziale IV niniejszej monografii.

Omówienie przepisów, z których wynika obowiązek odszkodowawczy rodziców w związku ze szkodą wyrządzoną przez ich dziecko, pozwoliło przejść do kolejnych etapów rozważań (rozdziały V i VI), w których wariantowo została poddana szczegółowej analizie odpowiedzialność rodziców we wszystkich przypadkach modyfikacji sposobu wykonywania przez nich władzy rodzicielskiej. Jak już wspomniano, konieczne było omówienie instytucji ograniczenia władzy rodzicielskiej (art. 109 k.r.o.), jej zawieszenia (art. 110 k.r.o.) i pozbawienia (art. 111 k.r.o.) oraz modyfikacji sposobu wykonywania władzy rodzicielskiej związanych z orzeczeniem rozwodu bądź separacji rodziców lub rozstrzygnięciem na podstawie art. 107 k.r.o. dotyczącego rodziców pozostających w rozłączeniu. W świetle nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 6 listopada 2008 r. konieczne było również odrębne omówienie utrzymywania przez rodziców kontaktów z dzieckiem, które stanowią ich prawo i obowiązek i są obecnie unormowane autonomicznie w stosunku do władzy rodzicielskiej, jednakże mają wpływ na odpowiedzialność rodziców za szkodę wyrządzoną przez dziecko.

Przed przejściem do sformułowania ostatecznych ocen obowiązujących przepisów oraz wniosków de lege ferenda zostały omówione również rozwiązania omawianego problemu przyjmowane w innych systemach prawnych (rozdział VII), co było pomocne w projektowaniu alternatywnego w stosunku do obowiązującego obecnie unormowania zagadnienia odpowiedzialności cywilnej rodziców za szkodę wyrządzoną przez ich dziecko.