Latos - Miłkowska Monika, Ochrona interesu pracodawcy

Prawo pracy reguluje prawa i obowiązki przede wszystkim dwóch kategorii podmiotów - pracodawców i pracowników. Zarówno pracownicy, jak i pracodawcy mają swoje interesy, do których realizacji dążą przez nawiązanie stosunku pracy. Interesy te z natury rzeczy są często ze sobą sprzeczne. Rolą ustawodawcy jest natomiast określenie, czyjemu interesowi i w jakim zakresie prawo będzie udzielać ochrony. Na prawo pracy - ze względu na jego ochronną funkcję - najczęściej patrzymy przez pryzmat ochrony pracownika i jego interesów. Na pracownikach też koncentrowało się w przeważającej mierze zainteresowanie nauki prawa pracy. Zagadnienie interesów pracodawców i ich ochrony przez długi czas nie budziło poważniejszego zainteresowania nauki prawa pracy - wychodzono z założenia, że pracodawca jest silniejszą stroną stosunku pracy i może układać ten stosunek według swojego interesu.

W latach międzywojennych, w okresie wykształcania się zrębów polskiego prawa pracy, zainteresowanie badaczy prawa pracy skupiało się przede wszystkim na ochronnej funkcji prawa pracy; na tym - wówczas jeszcze niskim - poziomie rozwoju prawa pracy interes pracodawcy był chroniony sam przez się (głównie przez brak regulacji prawnej, co pozostawiało pracodawcom szerokie możliwości samodzielnego zabiegania o ochronę swojego interesu). W okresie powojennym, w czasach ustroju socjalistycznego i gospodarki centralnie planowanej, zainteresowanie problematyką ochrony interesu pracodawcy też nie było duże - spowodowane to było m.in. ideologicznymi założeniami ówczesnego ustroju, w dużej mierze negującego istnienie sprzeczności interesów pracodawców i pracowników, a także realiami gospodarki centralnie planowanej, która - abstrahując od mechanizmów rynkowych - nie zachęcała do głębszego zainteresowania tą problematyką. Do interesów pracodawców (w ówczesnej terminologii - zakładów pracy) odwoływano się pośrednio, analizując organizacyjną funkcję prawa pracy. Nawiązywało do nich również często orzecznictwo Sądu Najwyższego. Również w krajach demokratycznych, opartych na zasadach gospodarki rynkowej, w okresie długotrwałego powojennego wzrostu gospodarczego, przez długi czas koncentrowano się zwłaszcza na podnoszeniu i rozwijaniu uprawnień pracowniczych. Dobra sytuacja gospodarcza sprawiała bowiem, że pracodawcy, nawet bez podejmowania przez ustawodawcę szczególnych działań mających na celu ochronę ich interesów, osiągali zakładane przez siebie rezultaty działalności.

Zmianę podejścia do zagadnienia ochrony interesu pracodawców w Polsce przyniosła dopiero transformacja ustrojowa, która miała miejsce w 1989 r., oraz związane z nią przejście od gospodarki centralnie sterowanej do gospodarki rynkowej. Spowodowały one, że na prawo pracy zaczęto patrzeć nie tylko przez pryzmat ochrony pracowników - choć niewątpliwie nadal pozostaje ona podstawową funkcją prawa pracy - lecz także, w większym niż dotychczasowym zakresie, przez pryzmat interesów pracodawców. Impulsem do zwiększonego zainteresowania tą problematyką stał się też kryzys ekonomiczny i związane z nim negatywne zjawiska, takie jak wzrost bezrobocia, pogorszenie kondycji gospodarek narodowych, a także globalizacja i związana z nią konieczność sprostania ostrej konkurencji. W warunkach kryzysu ekonomicznego coraz bardziej widoczny jest społeczny kontekst tego zagadnienia - ochrona interesu pracodawców coraz częściej postrzegana jest jako czynnik wpływający na kondycję gospodarki narodowej i jej zdolność do tworzenia nowych miejsc pracy.

Nie podważając zatem ochronnej funkcji prawa pracy, zaczęto dostrzegać, że w warunkach gospodarki silnie konkurencyjnej, rynkowej, prawo pracy powinno również w szerszym niż dotychczas zakresie uwzględniać interes pracodawców. Świadomość konieczności ochrony interesów pracodawców w prawie pracy dość szybko znalazła swe odzwierciedlenie w działalności legislacyjnej ustawodawcy, orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz w literaturze prawa pracy. O ile jednak coraz częściej powoływano konieczność ochrony interesu pracodawców w odniesieniu do poszczególnych przepisów czy instytucji, o tyle nie podjęto całościowego opracowania tego tematu. Nie znaleziono również całościowego omówienia tej problematyki w doktrynie państw obcych.

Celem niniejszego opracowania jest zatem kompleksowa i w miarę możliwości wszechstronna analiza ochrony interesu pracodawcy. Ze względu na złożoność podejmowanej problematyki praca została podzielona na cztery części.

Część pierwsza, zatytułowana Pojęcie i uwarunkowania ochrony interesu pracodawcy w prawie pracy, koncentruje się na zagadnieniach pojęciowych i teoretycznych. W rozdziale pierwszym dokonano analizy kluczowego dla pracy pojęcia interesu pracodawcy. W kolejnych rozdziałach omówiono przesłanki jego ochrony oraz jej konstytucyjne i międzynarodowe uwarunkowania. W rozdziale czwartym podjęto próbę usystematyzowania i analizy środków służących ochronie interesu pracodawcy.

Kolejne dwie części pracy obejmują problematykę ochrony interesów pracodawców odpowiednio w indywidualnym i zbiorowym prawie pracy. Interesy pracodawców oraz środki ich ochrony w indywidualnym i zbiorowym prawie pracy są bowiem na tyle odmienne, że ich łączne omówienie nie byłoby celowe. W części drugiej pt. Ochrona interesu pracodawcy w indywidualnym prawie pracy podział materii oparty został na kryterium rodzaju analizowanych interesów. Przyjęto bowiem, że w indywidualnym prawie pracy zasadniczo wyodrębnić można następujące rodzaje interesów pracodawców: interes polegający na możliwości korzystania z pracy pracowników, interes w zakresie wynagradzania za pracę, interes w postaci możliwości kompensaty szkody wyrządzonej przez pracownika, interes polegający na ochronie przed działalnością konkurencyjną pracownika, wreszcie, interes polegający na możliwości dostosowywania stanu i struktury zatrudnienia do potrzeb pracodawcy. W związku z powyższym ta część pracy podzielona została odpowiednio na pięć rozdziałów.

W części trzeciej pracy (Ochrona interesu pracodawcy w zbiorowym prawie pracy), podobnie jak w części drugiej, przyjęto przedmiotowe kryterium podziału, oparte na rodzaju chronionego interesu. W zbiorowym prawie pracy wyodrębnić można następujące rodzaje interesów pracodawców: interes polegający na zachowaniu ładu społecznego w zakładzie pracy, interes polegający na możliwości korzystnego kształtowania warunków pracy i płacy w drodze rokowań zbiorowych, interes polegający na wpływaniu na kształt ustawodawstwa i kierunki rozwoju polityki społeczno-gospodarczej, interes pracodawcy w zakresie sporu zbiorowego oraz interes polegający na zachowaniu poufności informacji przekazywanych przedstawicielstwom pracowników. Część ta została w związku z tym podzielona na pięć rozdziałów obejmujących poszczególne rodzaje interesów.

Przyjęcie w części drugiej i trzeciej pracy podziału opartego na kryterium rodzaju chronionego interesu pozwoliło na bardziej syntetyczne i problemowe ujęcie i analizę zagadnienia. W szczególności w częściach tych podjęto próbę zidentyfikowania interesów pracodawców, pokazania, za pomocą jakich instrumentów i w jakim zakresie prawo pracy te interesy realizuje, przedstawiono także możliwe działania, które mogą służyć lepszemu ukształtowaniu interesu pracodawcy - zarówno przez zmianę przepisów, jak i przez zmianę ich wykładni. Analizie poddano przy tym instytucje o podstawowym - zdaniem autorki - dla omawianej problematyki znaczeniu.

Pracodawcy to kategoria niejednorodna, wewnętrznie zróżnicowana - można wyodrębnić różne grupy pracodawców, których interesy częściowo się od siebie różnią, zatem poziom i sposób ich realizacji w prawie pracy powinien być zróżnicowany. W oczywisty sposób ochrona interesów pracodawców nie może być głównym celem prawa pracy - przeczyłoby to podstawowym założeniom i funkcjom prawa pracy - musi mieć ona charakter ograniczony. Zagadnieniom dyferencjacji i granic ochrony interesów pracodawców poświęcona została ostatnia część niniejszej pracy zatytułowana Dyferencjacja i granice ochrony interesu pracodawcy.

Praca ma charakter przede wszystkim teoretyczno-dogmatyczny, co jest uzasadnione jej tematem i przyjętymi założeniami badawczymi. Charakter teoretyczny mają przede wszystkim pierwsza i ostatnia część pracy. Części druga i trzecia obejmują również dokonaną w niezbędnym zakresie analizę obowiązujących przepisów. Jest ona jednak ograniczona i podporządkowana omawianemu w danym rozdziale rodzajowi interesu pracodawcy. W części drugiej i trzeciej pracy istotną rolę odgrywają również wątki prawnoporównawcze, które pozwalają ukazać ochronę interesu pracodawców w polskim prawie pracy na tle rozwiązań stosowanych w innych systemach prawnych oraz wskazują możliwości zwiększania poziomu tej ochrony. Punktem odniesienia w tym zakresie były przede wszystkim systemy prawne państw europejskich (zwłaszcza państw członkowskich Unii Europejskiej) - ze względu na podobną kulturę prawną i zbliżone uwarunkowania wynikające z członkostwa w Unii Europejskiej. W pracy znajdują się również liczne odwołania do prawa międzynarodowego i europejskiego. Powoływane jest ono w różnych kontekstach - w celu wykazania podstaw ochrony interesu pracodawcy, w charakterze granic ochrony interesu pracodawcy oraz jako punkt odniesienia dla prawa polskiego.