Zagrodnik Jarosław, Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym i karnym skarbowym

Monografie
Opublikowano: WKP 2020
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym i karnym skarbowym

Autor fragmentu:

WSTĘP

Złożoność procesu karnego i procesu karnego skarbowego oraz ustawiczne, czasem oznaczone przeciwnymi wektorami, zmiany normatywne w obszarze regulacji prawa i procesu karnego powodują, że coraz trudniej wyobrazić sobie realną obronę swoich interesów procesowych przez strony lub innych uczestników procesowych bez profesjonalnej pomocy obrońcy lub pełnomocnika, którą niosą adwokaci i radcowie prawni. W przypadku obrońcy jego udział w procesie karnym lub procesie karnym skarbowym jest istotną gwarancją realności i efektywności prawa oskarżonego do obrony, silnie podkreślanej zarówno w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, jak i orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (por. m.in. wyrok TK z 28.11.2007 r., K 39/07, OTK-A 2007/10, poz. 129; wyrok TK z 15.04.2014 r., SK 12/13, OTK-A 2014/4, poz. 41; wyrok ETPC z 9.10.1979 r., 6289/73, Airey przeciwko Irlandii, hudoc.echr.coe.int). Rola obrońcy w aspekcie zagwarantowania tego prawa niepomiernie wzrasta w warunkach współczesnego, obowiązującego modelu procesu sądowego, którego wyraźnie inkwizycyjne nachylenie, wyrażające się w nieograniczonej aktywności, by nie powiedzieć hiperaktywności przewodniczącego składu orzekającego lub sądu w sferze dowodowej, podyktowanej obowiązkiem dążenia do wyjaśnienia wszystkich istotnych okoliczności sprawy zgodnie z dyrektywą prawdy, powoduje, że oskarżonemu w ramach realizacji funkcji obrony przychodzi mierzyć się w istocie najczęściej nie tylko z oskarżycielem, lecz z działalnością sądu, który, pozostając pod silnym wpływem sugestii płynącej z nieograniczonego dostępu do akt postępowania przygotowawczego, wykazuje z reguły aktywność dowodową należącą do sfery działalności procesowej, składającej się na funkcję ścigania karnego (oskarżenia). W opisanych warunkach, w których dochodzi do sui generis konfrontacji (zderzenia) oskarżonego z aparatem państwa, jego organami, z ich szerokim zapleczem personalnym, aparatem techniczno-organizacyjnym i zasobami finansowymi, obrońca jest prawdziwą ostoją nie tylko interesów procesowych oskarżonego, ale również szerzej rozumianych praw i wolności, które mu przysługują. Nie tylko już w odniesieniu do obrońcy, ale również pełnomocnika reprezentującego interesy procesowe innych niż oskarżony uczestników procesowych należy koniecznie podkreślić, że ich udział w procesie karnym i karnym skarbowym jest istotną gwarancją i zarazem emanacją konstytucyjnego i konwencyjnego standardu rzetelnego procesu w sprawach o przestępstwa, przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. W tym kontekście wymaga zwrócenia uwagi, że w obliczu zasygnalizowanych już wyżej, nieustających zmian prawa i procesu karnego, z których przynajmniej niektóre można by kwalifikować w kategoriach przejawów inflacji normatywnej (zob. K. Zgryzek, Inflacja normatywna w prawie karnym – rzeczywistość czy złudzenie, „Problemy Prawa Karnego” 2017/1, s. 221 i n.), rola obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym zyskuje w pewnym sensie dodatkowy, istotny wymiar. Ich zadaniem staje się bowiem dbałość w realiach karnoprocesowych o ochronę praw i wolności reprezentowanych jednostek na poziomie wytyczonym na gruncie konstytucyjnym i konwencyjnym. Oznacza to przede wszystkim powinność uwzględnienia w ramach aktywności procesowej, w większym stopniu niż jeszcze przed kilkoma laty, rozwiązań normatywnych przewidzianych w Konstytucji RP oraz Konwencji o ochronie praw człowieka i podstawowych wolności, uzasadniających prokonstytucyjną lub prokonwencyjną wykładnię przepisów rangi ustawowej i aktów prawnych niższego rzędu. Jednocześnie przynależność Rzeczypospolitej Polskiej do Unii Europejskiej dyktuje wprost obrońcom i pełnomocnikom postrzeganie polskich sądów karnych jako sądów Unii Europejskiej, w których muszą być respektowane nie tylko normy prawa unijnego (pierwotnego oraz wtórnego), ale również orzeczenia wydawane przez Europejski Trybunał Praw Człowieka i Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej. W tak uwarunkowanym prawnie procesie karnym i procesie karnym skarbowym aktywność obrońców i pełnomocników stanowi ważny przejaw kontradyktoryjności procesu, mimo że nie może się ona w pełni rozwinąć w ramach postępowania jurysdykcyjnego ze względu na zarysowaną wyżej rolę sądu i przewodniczącego składu orzekającego w sferze dowodowej. Dzięki temu, zwłaszcza dzięki działalności procesowej obrońcy, możliwe staje się ukazanie stanu faktycznoprawnego poszczególnych spraw oraz jego zawiłości w bardziej zrównoważonym oświetleniu, uwzględniającym racje obu stron sporu prawnokarnego, w którego wiążącym rozstrzygnięciu przez sąd znajduje ucieleśnienie wymiar sprawiedliwości w sprawach karnych. Można w związku z tym powiedzieć, że udział profesjonalnych przedstawicieli stron w procesie karnym i karnym skarbowym sprzyja wyjaśnieniu okoliczności sprawy w sposób odpowiadający dyrektywie prawdy i tym samym urzeczywistnieniu sprawiedliwości materialnej w warunkach karnoprocesowych (realizacji zasady trafnej reakcji karnej).

Dostrzeżenie doniosłości podniesionych wyżej, najważniejszych – jak wolno sądzić – aspektów udziału obrońcy i pełnomocnika we współczesnym procesie karnym i procesie karnym skarbowym zrodziło myśl, aby je ukazać na tle aktualnego stanu prawnego w drodze przedstawienia sytuacji procesowej oraz zasadniczych zagadnień związanych z aktywnością procesową wymienionych przedstawicieli procesowych w poszczególnych stadiach procesu karnego i procesu karnego skarbowego w zakresie dotyczącym głównego nurtu procesowego związanego z kwestią odpowiedzialności karnej osoby ściganej za zarzucany jej czyn, a w odniesieniu do spraw karnych skarbowych także w zakresie ubocznego nurtu procesowego związanego z kwestią odpowiedzialności posiłkowej podmiotu pociągniętego do tej odpowiedzialności. Pierwotnym zamysłem, który temu towarzyszył, było przygotowanie aktualizacji opracowania dotyczącego metodyki pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych. Zamysł ten rychło musiał ulec skorygowaniu z dwóch zasadniczych względów. Po pierwsze, w związku z rozpoczęciem z końcem 2018 r. prac nad rozległą nowelizacją ustawy karnoprocesowej, których zwieńczeniem było uchwalenie 19.07.2019 r. ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Wobec tego, że w drodze tej nowelizacji, która ostatecznie weszła w życie 5.10.2019 r., wprowadzono wiele kontrowersyjnych rozwiązań normatywnych, które łączą się z problematyką udziału obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym, zgoła niemożliwe stało się poprzestanie na sformułowaniu w odniesieniu do nich wyłącznie, zawsze przecież w pewnym stopniu arbitralnych, wskazówek o charakterze metodycznym, bez poprzedzenia ich niezbędną analizą nowych uregulowań, w której znajdowałyby racjonalne umocowanie. W celu zachowania spójności treściowej opracowania wymagało to równocześnie przedstawienia argumentacji uzasadniającej przyjęcie określonych koncepcji interpretacyjnych w odniesieniu do innych rozwiązań prawnych, o istotnym znaczeniu w aspekcie tytułowej problematyki, wreszcie pewnego całościowego spojrzenia, czy na model postępowania głównego, czy na model postępowania odwoławczego, których aktualny kształt jest wynikiem nie tylko ostatniej, powołanej wyżej obszernej nowelizacji ustawy karnoprocesowej, ale także zmian o charakterze systemowym, które zostały wcześniej dokonane w ramach nowelizacji ustawą z 11.03.2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw. Po drugie, do weryfikacji i – ostatecznie – korekty pierwotnego zamysłu przyświecającego opracowaniu zdopingowała potrzeba poddania głębszej analizie stale nurtujących praktykę zagadnień, dotyczących m.in. tajemnicy obrończej adwokackiej i radcowskiej oraz wynikającego z ich uregulowania zakresu ochrony poufności zawodowej i obowiązku jej zachowania, przeszukania dotyczącego adwokata lub radcy prawnego, granic legalności działania obrońcy i pełnomocnika czy prawa do prywatnego gromadzenia informacji o znaczeniu dowodowym. Wyjściem naprzeciw oczekiwaniom praktyki jest również podyktowane szersze omówienie niektórych zagadnień, które być może wystarczyłoby opatrzyć jedynie odesłaniem do aktualnych komentarzy do Kodeksu postępowania karnego, np. zagadnienia bezwzględnych przyczyn odwoławczych uregulowanych w art. 439 § 1 k.p.k. W tym aspekcie uwidacznia się wyraźnie podporządkowanie pracy założeniu kompleksowego i praktycznie użytecznego przedstawienia problematyki zakreślonej w niniejszym passusie na jego początku.

Uwypuklone wyżej względy skłoniły do pewnej ogólniejszej refleksji na temat stanu rozważań nad obrońcą i pełnomocnikiem w procesie karnym sensu largo w polskiej nauce prawa karnego procesowego. Przeprowadzony w tej sprawie rekonesans, skoncentrowany z oczywistych przyczyn na opracowaniach o charakterze monograficznym, przyniósł dość zaskakujące rezultaty, zważywszy na ustalone na początku istotne znaczenie udziału obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym (podobne zaskoczenie wyraził ongiś C. Kulesza, Efektywność udziału obrońcy w procesie karnym w perspektywie prawnoporównawczej, Kraków 2005, s. 17–18). Na jego podstawie można stwierdzić, że ostatnie monografie wprost poświęcone obrońcy i jego udziałowi w określonym stadium procesu karnego były przygotowane jeszcze na gruncie poprzednio obowiązującego Kodeksu postępowania karnego. Chodzi o opracowania T. Grzegorczyka, Obrońca w postępowaniu przygotowawczym, Łódź 1988 oraz P. Kruszyńskiego, Obrońca w postępowaniu sądowym, Warszawa 1994. Już pod rządami obowiązującego Kodeksu postępowania karnego, tyle że przed 15 laty, ukazała się, powołana wyżej, ważna książka C. Kuleszy, ściśle nawiązująca do omawianej problematyki. Mniej więcej z tego samego czasu pochodzi interesujące opracowanie P. Girdwoynia, Zarys kryminalistycznej taktyki obrony, Kraków 2004. Od dekady stałe miejsce w omawianym obszarze tematycznym zajmują kolejne wydania monografii o charakterze metodycznym autorstwa D. Świeckiego, Czynności procesowe obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych”, Warszawa 2017 (najnowsze wydanie). Na kanwie gruntownych zmian procesu karnego o znaczeniu modelowym, wynikających przede wszystkim z nowelizacji Kodeksu postępowania karnego ustawą z 27.09.2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, ukazała się zbiorowa monografia pod red. P. Wilińskiego, Obrońca i pełnomocnik w procesie karnym po 1 lipca 2015 r. Przewodnik po zmianach, Warszawa 2015. Poza opracowaniami monograficznymi odnotowania wymaga, że obrońcy i pełnomocnikowi zostały poświęcone dwa rozdziały (10 i 11) w t. VI Systemu Prawa Karnego Procesowego, autorstwa odpowiednio C. Kuleszy i P. Starzyńskiego (System Prawa Karnego Procesowego, t. VI. Strony i inni uczestnicy postępowania karnego, red. C. Kulesza, Warszawa 2016, s. 862–1063). W odniesieniu do wskazanej monografii zbiorowej oraz Systemu (w wypadku wcześniejszych opracowań jest to dość oczywiste) niezbędne staje się podkreślenie, że rozważania w nich zawarte dotyczą stanu prawnego poprzedzającego modelowe przekształcenia procesu karnego, będące rezultatem odwrócenia do pewnego stopnia reformy dokonanej w drodze powołanej wyżej nowelizacji z 11.03.2016 r. Można więc stwierdzić, opierając się na przeprowadzonym przeglądzie opracowań o charakterze monograficznym, że wskazana na końcu nowelizacja, mimo jej istotnego wpływu na kształt aktualnego modelu procesu karnego, w aspekcie związanym z udziałem obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych znajduje pełne odzwierciedlenie jedynie na gruncie ostatniego wydania powołanego wyżej opracowania o charakterze metodycznym D. Świeckiego. Wolno sądzić, że taki stan monograficznej analizy problematyki dotyczącej obrońcy i pełnomocnika oraz ich udziału w procesie karnym, który trudno uznać za satysfakcjonujący, wynika w pewnym stopniu z faktu, że w warstwie teoretycznoprawnej w rozpatrywanej materii w znacznej mierze zachowują aktualność rozważania oraz poglądy sformułowane w kilku wymienionych w pierwszej kolejności monografiach, które ukazały się jeszcze pod rządami Kodeksu postępowania karnego z 1969 r. oraz w połowie poprzedniej dekady bieżącego wieku. Wydaje się jednak oczywiste, że ani nie może to stanowić przeszkody, ani nie powinno zwalniać z podejmowania wysiłku monograficznej analizy wskazanej problematyki, zmierzającej do tego, aby ją ukazać, przy uwzględnieniu i odesłaniu do teoretycznoprawnego dorobku doktryny procesu karnego, w świetle aktualnego stanu prawnego, którego gruntowne zmiany na przestrzeni ostatnich kilku lat w oczywisty sposób przełożyły się na ukształtowanie aktywności procesowej obrońców i pełnomocników w sprawach karnych i karnych skarbowych. Myśl ta przyświeca rozważaniom zawartym w niniejszym opracowaniu, pozwalając w konsekwencji na ukazanie tytułowej problematyki nie tylko na tle wskazanej noweli z 11.03.2016 r., ale również, co szczególnie ważne, na tle zmian normatywnych wynikających z najnowszej nowelizacji z 19.07.2019 r. W kontekście tych ostatnich zmian niniejsza publikacja ma szansę stanowić pierwsze opracowanie, w którym zostaną one przedstawione w sposób niemal całościowy z perspektywy obrońcy i pełnomocnika.

Ujęcie metodyczne, na które wprost wskazuje tytuł monografii, znajduje odzwierciedlenie w jej treści przede wszystkim w podniesionym wyżej ukierunkowaniu rozważań poświęconych poszczególnym konstrukcjom procesowym podlegającym zastosowaniu w kolejnych stadiach procesu karnego i procesu karnego skarbowego pod kątem aktywności procesowej obrońcy i pełnomocnika. Ten sam punkt widzenia został obrany dla wyselekcjonowania rozwiązań normatywnych, którym poświęcono szczegółowe uwagi. On też był ostateczną determinantą zakresu analizy podejmowanej w związku z omawianymi konstrukcjami. Licząc się z tym, że z pewnością można wskazać takie zagadnienia, które da się pomieścić w tytułowej problematyce, a nie zostały poddane pod rozwagę albo poświęcono im niewiele miejsca, trzeba koniecznie zaznaczyć, że ramy niniejszego opracowania nie pozwoliły na szersze przemyślenia.

Konsekwencją ustalonego nachylenia praktycznego rozważań zawartych w monografii jest oparcie ich w znacznej mierze na wykorzystaniu orzecznictwa sądów, którego zestawienie liczy blisko 760 pozycji. Oczywiście w sposób równoważny należy traktować materiał źródłowy w postaci dorobku doktryny prawa karnego procesowego, związanego z tematyką opracowania. Odwołanie do tego dorobku jest szczególnie istotne w przypadku kwestii o charakterze teoretycznoprawnym, ponieważ prezentowane w tym zakresie stanowisko nierzadko opiera się w istocie na odesłaniu do wnikliwych analiz przeprowadzonych przez innych autorów. Silnym akcentem metodycznym niniejszej książki są stanowiące jej zwieńczenie wzory pism procesowych, obejmujące uzupełniony i zaktualizowany zbiór wzorów pism, który był przygotowany pierwotnie pod kątem Metodyki pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych.

W ramach opracowania można wyodrębnić trzy części. Na część pierwszą, można by rzec ogólną, składają się rozważania zamieszczone w rozdziale I zawierającym głównie analizę rozwiązań normatywnych związanych z udziałem obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym znajdujących zasadniczo odniesienie do całego postępowania. W tej części podniesione są także podstawowe kwestie teoretycznoprawne ujawniające się na tle tytułowej problematyki. Część środkową, obejmującą rozdziały II–V, wypełniają rozważania poświęcone analizie instytucji prawnych i zagadnień o kluczowym znaczeniu w aspekcie aktywności procesowej obrońcy i pełnomocnika na poszczególnych etapach procesu karnego. Część trzecią tworzy wskazany już zbiór wzorów pism procesowych.

W podsumowaniu tych wstępnych uwag należy zaznaczyć, że książka jest próbą pogodzenia analizy dogmatycznoprawnej zagadnień składających się na szeroką problematykę obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym, analizy przeprowadzonej w zakresie podyktowanym potrzebą uzasadnienia prezentowanych poglądów, wniosków i ocen w kwestiach najbardziej istotnych lub kontrowersyjnych w tym obszarze tematycznym, z komentarzem do określonych konstrukcji procesowych, pisanym z perspektywy obrońcy i pełnomocnika oraz stricte metodycznymi wskazówkami, których szczególną odsłonę stanowią wieńczące całość wzory pism procesowych. Na ile jest to próba udana, tego autorowi wprost nie wypada osądzać. Pozostaje wyrazić nadzieję, że przeprowadzone w monografii rozważania oraz sformułowane oceny i zaprezentowane koncepcje interpretacyjne spotkają się zarówno w środowisku naukowym, jak i w środowisku praktycznym z życzliwą krytyką, która przyczyni się do rozwinięcia w każdym z tych środowisk dyskursu na temat spornych zagadnień związanych z udziałem obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym.

W tym miejscu chciałbym serdecznie podziękować Panu Profesorowi Kazimierzowi Zgryzkowi za życzliwe wsparcie i stworzenie doskonałej przestrzeni dla rozwoju naukowego i zdobywania doświadczeń praktycznych, których rezultatem jest to opracowanie. Za okazaną pomoc dziękuję również tym osobom, które poświęcając swój czas, przyczyniły się do nadania książce jej ostatecznego kształtu.

Szczególne podziękowania za trud zapoznania się z pierwotną wersją książki i wnikliwe uwagi, które pozwoliły na modyfikację i uzupełnienie jej treści, kieruję w stronę Sędziego Sądu Najwyższego, Pana Profesora Dariusza Świeckiego.

Na zakończenie chcę wyrazić wdzięczność Moim Najbliższym, bez których cierpliwości i zrozumienia książka ta nie mogłaby powstać.

Autor fragmentu:

RozdziałI
PODSTAWOWE ZAŁOŻENIA UDZIAŁU OBROŃCY I PEŁNOMOCNIKA W PROCESIE KARNYM I PROCESIE KARNYM SKARBOWYM

1.Uwagi wprowadzające

Sens działania obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym wyraża się w podejmowaniu czynności na rzecz stron, a niekiedy również innych uczestników procesowych, niemających statusu strony procesowej, np. osoby podejrzanej, świadka.

Obrońca i pełnomocnik są przede wszystkim profesjonalnymi, procesowymi przedstawicielami (reprezentantami) stron w procesie karnym i procesie karnym skarbowym. Przedstawicielski charakter ich działania w procesie karnym sensu largo znajduje oparcie w płaszczyźnie normatywnej (arg. exart. 406 § 1 k.p.k.). Znajduje również uznanie w orzecznictwie sądów (zob. postanowienie SN z 27.01.1994 r., WO 11/94, OSNKW 1994/5–6, poz. 36; uchwała SN z 9.06.2006 r., I KZP 10/06, OSNKW 2006/7–8, poz. 65).

Instytucja przedstawicielstwa wywodzi się z procesu cywilnego. Mimo wyprowadzenia poza macierzysty obszar regulacji nie traci ona swojej pierwotnej natury, co pozwala stwierdzić, że do istoty przedstawicielstwa na gruncie karnoprocesowym należy...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX