May Joanna, Obrona pozwanego w procesie cywilnym przed sądem I instancji

Problematyka obrony pozwanego w procesie należy niewątpliwie do podstawowych zagadnień nie tylko nauki postępowania cywilnego, lecz także praktyki stosowania prawa. Z procesowego punktu widzenia problematyka ta zyskała na znaczeniu w wyniku przewartościowania założeń ideologicznych procesu cywilnego wskutek przemian ustrojowych w Polsce . Powrót na gruncie polskiego procesu cywilnego do tradycyjnie ujmowanych w swej treści takich jego zasad, jak równość stron, dyspozycyjność oraz kontradyktoryjność postępowania, sprawił, że wynik tego postępowania zależy przede wszystkim od aktywności stron.

Przełomowe znaczenie dla całego procesu cywilnego, a zatem i dla problematyki obrony pozwanego w procesie, miały zmiany wprowadzone ustawą z 24 maja 1989 r. oraz innymi licznymi ustawami . Zmiany te polegały, najogólniej ujmując, na odejściu od zasady prawdy obiektywnej , usunięciu z procesu cywilnego elementów zasady śledczości poprzez stopniowe ograniczanie aktywności sądu w zakresie postępowania dowodowego, co zaowocowało wzmocnieniem zasad: dyspozycyjności, kontradyktoryjności oraz równości stron, a także uproszczeniem i przyspieszeniem postępowania, zwłaszcza w sprawach o niskiej wartości przedmiotu sporu. Wymienione ustawy zmodyfikowały również w sposób istotny przepisy Kodeksu postępowania cywilnego dotyczące środków zaskarżenia.

Przedstawione zmiany oznaczały więc odwrót od inspirowanej ideologicznie i politycznie nowelizacji dawnego Kodeksu postępowania cywilnego oraz innych ustaw , które wzmacniały rolę sądu, marginalizując jednocześnie aktywność stron, co sprawiało, że obrona pozwanego w procesie cywilnym stała się w dużej mierze zagadnieniem czysto teoretycznym . Aby proces mógł się toczyć, wystarczało przede wszystkim istnienie dwóch stron, natomiast inicjatywa w zakresie badania istotnych okoliczności sprawy oraz wyjaśniania rzeczywistej treści stosunków faktycznych i prawnych należała w gruncie rzeczy do sądu, który dążył do realizacji zasady prawdy obiektywnej .

Przemiany ustrojowe w Polsce doprowadziły zatem do przewartościowania założeń procesu cywilnego oraz w rezultacie do wzrostu roli i znaczenia aktywności stron procesowych. Innymi słowy, dokonane w wyniku tych przemian zmiany w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego nadały m.in. właściwy sens i wymiar obronie pozwanego w procesie cywilnym.

Problematyka obrony pozwanego nie doczekała się do tej pory opracowania monograficznego. Znamienne jest, że jedyny w literaturze polskiej artykuł na ten temat, autorstwa W. Siedleckiego , pochodzi z okresu międzywojennego, czyli okresu, kiedy to polski proces cywilny w pełni był oparty na zasadach kontradyktoryjności i dyspozycyjności. Na przestrzeni lat ukazało się wprawdzie wiele publikacji poświęconych poszczególnym zasadom, przesłankom oraz instytucjom procesowym, z których strona pozwana może korzystać w procesie cywilnym. Chodzi tu przede wszystkim o opracowania na temat przesłanek procesowych , zasady równości stron , zasady kontradyktoryjności i dyspozycyjności , powództwa wzajemnego , potrącenia czy przedawnienia roszczeń . Przeprowadzona w tych pracach wnikliwa analiza dogmatycznoprawna stanowić może tylko punkt wyjścia dla monograficznego opracowania de lege lata problematyki obrony pozwanego w procesie cywilnym.

Trudności w opracowaniu tytułowego zagadnienia polegają przede wszystkim na dokonaniu właściwej selekcji materiału i przedstawieniu tych środków obrony pozwanego, które są najbardziej reprezentatywne dla pozycji zajmowanej przez niego w procesie cywilnym. Wymaga to analizy nie tylko przepisów prawa procesowego, lecz niejednokrotnie także prawa cywilnego materialnego.

Aby uniknąć nadmiernego rozbudowania pracy, zrezygnowano z szerszych uwag o charakterze historycznoprawnym. Zamieszczono je jedynie w tych miejscach, w których, zdaniem autorki, niezbędne było odwołanie się do rozwiązań obowiązujących na gruncie dawnego Kodeksu postępowania cywilnego i bogatego dorobku judykatury oraz nauki procesu cywilnego z tego okresu.

Celem monografii jest ukazanie przede wszystkim wpływu czynności procesowych pozwanego na przebieg procesu cywilnego oraz jego wynik, przedstawienie środków obrony, w które ustawodawca wyposażył pozwanego, oraz możliwości i sposobów korzystania z nich.

Dwa pierwsze rozdziały pracy mają kluczowy charakter dla zawartych w dalszej jej części rozważań o charakterze szczegółowym. Trudno bowiem przeprowadzić analizę problematyki obrony pozwanego bez zajęcia stanowiska w kwestii istoty i charakteru prawnego procesu cywilnego. W celu kompleksowego przedstawienia tytułowego zagadnienia konieczne jest również przybliżenie specyfiki pozycji procesowej, zajmowanej przez pozwanego, oraz znaczenia przypisywanego jego aktywności procesowej na tle kształtujących się na przestrzeni lat teorii dotyczących istoty procesu cywilnego. W kolejnym rozdziale zawarte są natomiast rozważania dotyczące zasady równości stron w procesie cywilnym. Z punktu widzenia prawa do rzetelnego procesu ważne jest, aby walka procesowa stron była walką wyrównaną. Podjęcie przez pozwanego obrony w procesie służy z jednej strony samemu pozwanemu, który urzeczywistnia w ten sposób swoje konstytucyjne prawo do sądu, z drugiej zaś zapewnia sprawny przebieg postępowania w duchu poszanowania zasad i gwarancji procesowych.

Analizę wybranych środków obrony pozwanego poprzedzono próbą ustalenia zakresu pojęciowego obrony pozwanego w procesie cywilnym. Z jednej strony brakuje ustawowej definicji interesującego nas pojęcia w przepisach Kodeksu postępowania cywilnego, z drugiej zaś istnieje potrzeba przyjęcia szerokiego rozumienia obrony pozwanego w ramach prawa do rzetelnego procesu cywilnego, o którym mowa w art. 45 Konstytucji RP i art. 6 Konwencji Europejskiej. Możliwość podjęcia przez pozwanego obrony z wykorzystaniem wszelkich dopuszczalnych środków prawnych wynika z istoty procesu cywilnego, a przepisy art. 45 Konstytucji RP i art. 6 Konwencji Europejskiej, gwarantujące prawo do sądu, nie ograniczają prawa pozwanego do obrony w trybie tego sądowego postępowania rozpoznawczego. Pozwany, realizując prawo do obrony, może zatem korzystać ze wszelkich środków prawnych, obrona ta powinna być jednak utrzymana w granicach określonych prawem procesowym.

Zdefiniowanie pojęcia obrony pozwanego pozwoliło ocenić, które z przysługujących pozwanemu środków prawnych mogą - ze względu na swój charakter, zakres, treść i wywoływane skutki prawne - służyć mu do podjęcia obrony w procesie cywilnym. Klasyfikacja tych środków pełni funkcję porządkującą. Jej dokonanie było konieczne z uwagi na niejednorodność środków prawnych przysługujących pozwanemu i zróżnicowaną siłę ich oddziaływania. Tradycyjnie przyjmuje się, że środki obrony pozwanego obejmują zaprzeczenie, zarzuty, wnioski i powództwo wzajemne . Wyjątek w tym zakresie stanowi pogląd W. Miszewskiego, którego zdaniem obrona pozwanego w procesie cywilnym może również przybrać postać zarzutów od nakazu zapłaty w postępowaniu nakazowym lub sprzeciwu od nakazu zapłaty w postępowaniu upominawczym . Zdaniem także K. Lubińskiego nie należy redukować środków obrony pozwanego w procesie cywilnym przed sądem I instancji tylko do klasycznych środków tej obrony przede wszystkim ze względu na szeroko zakreślone prawo pozwanego do obrony w ramach jego prawa do rzetelnego procesu, o którym mowa w art. 45 Konstytucji RP oraz art. 6 Konwencji Europejskiej . Przepisy te bowiem nie ograniczają prawa pozwanego w procesie wyłącznie do takich środków obrony jak zaprzeczenie, zarzuty, wnioski i powództwo wzajemne, ale pozwalają mu na skorzystanie w razie potrzeby z innych jeszcze środków obrony . Poza tym, w ocenie tego autora, również przepisy Kodeksu postępowania cywilnego nie stanowią przeszkody w szerokim zakreśleniu systemu środków obrony pozwanego przed sądem I instancji, ponieważ ustawodawca nie zawarł w nich definicji pojęcia obrony pozwanego w procesie cywilnym oraz nie przyjął wąskiego katalogu tych środków.

W pracy analizie poddano poszczególne środki obrony pozwanego w procesie cywilnym przez sądem I instancji, najwięcej uwagi - ze względu na ich fundamentalne znaczenie dla obrony pozwanego - poświęcając zarzutom. Przedstawiono także skutki niepodjęcia przez pozwanego obrony, które z jednej strony można postrzegać jako swego rodzaju sankcje, z drugiej zaś - jako motywację dla pozwanego do działania w celu uniknięcia negatywnych konsekwencji, które ustawodawca wiąże z jego bezczynnością w procesie cywilnym.

Samo wyposażenie strony pozwanej w niezbędne środki prawne nie przesądza jeszcze z góry o wyniku procesu cywilnego; równie istotną rolę odgrywa umiejętność ich właściwego wykorzystania. Innymi słowy, o skuteczności podjętej przez pozwanego obrony decyduje nie tylko dostępność określonych środków prawnych, lecz także ich właściwy dobór w procesie cywilnym w uwzględnieniu okoliczności faktycznych sprawy.

W pracy posłużono się głównie charakterystyczną dla analiz prawniczych metodą dogmatycznoprawną. Rozważania dotyczące obrony pozwanego w procesie cywilnym wzbogacono o uwagi prawnoporównawcze, w celu poczynienia wartościujących ustaleń w zakresie tożsamości, różnic i podobieństw w regulacji tej problematyki pomiędzy prawem polskim a systemami prawnymi innych wybranych państw (przede wszystkim Niemiec, Austrii, Szwajcarii, Anglii i Francji). Uwagi prawnoporównawcze zaostrzają spojrzenie na obronę pozwanego w polskim systemie prawnym, poza tym dostarczają także użytecznych informacji dla krajowych podmiotów, pozwanych przed sądem państwa obcego . Konkluzje płynące z analizy prawnoporównawczej stanowią również podstawę do oceny rozwiązań przyjętych w prawie polskim oraz sformułowania wniosków de lege ferenda.

Praca stanowi uaktualnioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu w roku akademickim 2008/2009. Niestety w wyniku wypadku komunikacyjnego, któremu uległam, jej przygotowanie do druku nie było możliwe wcześniej.

W tym miejscu pragnę serdecznie podziękować promotorowi niniejszej rozprawy - Panu Prof. dr. hab. Kazimierzowi Lubińskiemu - za opiekę naukową, ogromną pomoc i wielką życzliwość, które stanowiły nieocenione wsparcie w trakcie przygotowania tej publikacji.

Szczerą wdzięczność wyrażam także recenzentom - Prof. dr. hab. Feliksowi Zedlerowi i Prof. dr. hab. Henrykowi Doleckiemu za wiele cennych uwag i spostrzeżeń, które pozwoliły nadać ostateczny kształt pracy.