Zwolińska Agnieszka, Obowiązek wykonywania pracy przez pracownika

W 1986 r. została opublikowana praca Ulricha Becka pod tytułem Społeczeństwo ryzyka . Autor sformułował w niej tezę, że na przełomie XX i XXI wieku nastąpi przekształcenie klasycznego społeczeństwa industrialnego w społeczeństwo ryzyka. Wyrazem tego procesu miało być m.in. „zmiękczanie się i rwanie” pod wpływem aktualnych i przyszłych fal racjonalizacji systemu zatrudnienia. W klasycznym społeczeństwie industrialnym system zatrudnienia opiera się na standaryzacji, w szczególności w zakresie rodzaju podstawy zatrudnienia, miejsca pracy, czasu pracy. Dzięki tej standaryzacji możliwe jest wyraźne rozgraniczenie pracy od nie-pracy – przestrzennie, jak też czasowo . Z kolei w społeczeństwie ryzyka granica pomiędzy pracą a nie-pracą staje się płynna . Na pęknięcie klasycznego modelu prawa pracy, opartego na przeciwstawieniu pracy podporządkowanej pracy niezależnej oraz rozgraniczeniu fazy konceptualnej i wykonawczej procesu pracy, wskazali twórcy raportu Transformacja pracy i przyszłości prawa pracy w Europie, przygotowanego w 1998 r. pod kierownictwem A. Supiota . Przewidywał je również w dalszej perspektywie A. Chobot w monografii Nowe formy zatrudnienia. Kierunki rozwoju i nowelizacji .

Powyższe hipotezy wydają się mieć coraz więcej potwierdzeń również w polskiej rzeczywistości. Warto odnotować zjawisko przestrzennej decentralizacji procesu pracy oraz jego elektronizację, stopniowe rozpowszechnianie się terminowych umów o pracę , w mniejszym zakresie zatrudnienia, w niepełnym wymiarze czasu pracy . Zjawiskom tym towarzyszą zmiany w prawie pracy, w szczególności rozszerzenie zakresu zastosowania zadaniowego czasu pracy , uregulowanie instytucji telepracy , wprowadzenie konstrukcji stosunku pracy pracownika tymczasowego , a także kształtowanie się w judykaturze modelu tzw. pracowniczego podporządkowania autonomicznego . W kontekście dokonujących się zmian w literaturze przedmiotu wskazuje się na konieczność ustalenia, jaka praca stanowi przedmiot prawa pracy . Z tej perspektywy celowe jest więc postawienie pytania o granice pracowniczego obowiązku wykonywania pracy.

Wobec ewolucji podporządkowania pracowniczego, z którą wiąże się rozluźnienie hierarchizacji, odpowiednio zwiększenie autonomii działania pracownika , wątpliwe wydaje się sprowadzenie pracowniczego obowiązku pracy tylko do zachowania polegającego na faktycznym (efektywnym, rzeczywistym) wykonywaniu pracy w miejscu i czasie wyznaczonym przez pracodawcę. Niepewność towarzysząca funkcjonowaniu przedsiębiorstw w gospodarce rynkowej, nowe sposoby komunikowania się na odległość, odpowiednio nowe rodzaje prac, dla których wykonywania obojętne jest miejsce pobytu pracownika, sprzyjają rozszerzeniu spektrum zachowań podejmowanych przez pracownika w celu realizacji ciążącego na nim obowiązku wykonywania pracy. W tym kontekście wydaje się wzrastać znaczenie stanów pośrednich pomiędzy faktycznie (efektywnie) wykonywaną pracą a odpoczynkiem, takich jak dyżurowanie czy pozostawanie w gotowości do podjęcia pracy. Kwalifikacja prawna tych zachowań jest problematyczna, co wyraźnie pokazuje analiza orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości . W konsekwencji aktualne staje się pytanie o granice pracowniczego obowiązku pracy.

Sygnalizując jedynie przedmiot dalszych rozważań, możliwe są co najmniej dwa spojrzenia na pracowniczy obowiązek pracy. Z jednej strony można przyjąć założenie, że pracowniczy obowiązek wykonywania pracy sprowadza się do faktycznego wykonywania pracy. Koncepcja ta odpowiada ekonomicznemu rozumieniu pracy. Skutkuje jednak pozostawieniem poza granicami pracowniczego obowiązku wykonywania pracy okresów dyżurowania czy innej gotowości do podjęcia pracy, pomimo że pracownik ma wówczas ograniczoną swobodę dysponowania swoim czasem. Z drugiej strony granice pracowniczego obowiązku wykonywania pracy można wyznaczyć za pomocą prawnej konstrukcji czasu pracy. Koncepcja ta lepiej niż pierwsza wpisuje się w ochronną funkcję prawa pracy. Pozwala na objęcie zakresem tego obowiązku również innych zachowań niż faktyczne wykonywanie pracy świadczących o pozostawaniu pracownika w dyspozycji pracodawcy.

Poza problemem prawnej kwalifikacji wymienionych wyżej stanów pośrednich kolejny powód do podjęcia rozważań na temat pracowniczego obowiązku pracy stanowi instytucja określana powszechnie mianem zwolnienia pracownika z obowiązku świadczenia pracy. Dla analizy skutków prawnych takiego zwolnienia zasadnicze znaczenie ma wyznaczenie jego zakresu, a to ponownie prowadzi do pytania o granice pracowniczego obowiązku wykonywania (świadczenia) pracy.

Pierwszy rozdział opracowania ma charakter porządkujący. Z jednej strony jego celem jest przedstawienie cech pracowniczego obowiązku pracy, które odróżniają go od obowiązków pracy wynikających z pozapracowniczych podstaw zatrudnienia, z drugiej – określenie miejsca tego obowiązku w strukturze zobowiązaniowego stosunku pracy. W efekcie rozważania tego rozdziału koncentrują się na analizie stosunku pracy z dwóch perspektyw: cech pojęciowych (właściwych) stosunku pracy oraz struktury tego stosunku.

W drugim rozdziale opracowania została podjęta próba wyznaczenia granic pracowniczego obowiązku pracy. Podając w wątpliwość stanowisko, według którego spełnienie świadczenia pracownika polega wyłącznie na faktycznym (efektywnym, rzeczywistym) wykonywaniu pracy, proponuje się wyznaczenie granic pracowniczego obowiązku pracy za pomocą prawnego pojęcia czasu pracy. Zgodnie z art. 128 § 1 k.p. czas pracy to czas, w którym pracownik pozostaje w dyspozycji pracodawcy w zakładzie pracy lub innym miejscu wyznaczonym do wykonywania pracy. Czas pracy został zatem zdefiniowany przez odniesienie się do rodzaju zachowania pracownika, co istotne, zachowania określonego szerzej niż faktyczne wykonywanie pracy, oraz przez wskazanie przestrzeni, w której zachowanie to ma być realizowane. Sposób, w jaki rozumie się czas pracy w polskim prawie pracy, skłania do postawienia roboczej tezy, że czas pracy wyznacza nie tylko rozmiar pracowniczego obowiązku pracy, ale również jego treść. Logicznym wnioskiem płynącym z przyjęcia tej tezy jest z kolei stwierdzenie, że pracownik świadczy pracę, pozostając w dyspozycji pracodawcy w miejscu wyznaczonym do jej wykonywania.

Trzeci rozdział opracowania stanowi kontynuację rozważań na temat granic pracowniczego obowiązku pracy, z tym że z perspektywy zasady wzajemności pracy i wynagrodzenia. Uwzględniając fakt, że odpłatność pracy stanowi cechę właściwą stosunku pracy, zestawienie obowiązku wynagradzania pracownika z zaproponowanym w drugim rozdziale rozumieniem pracowniczego obowiązku pracy zmierza do zweryfikowania trafności przyjętych wcześniej założeń. W tym kontekście szczególnie istotne staje się określenie charakteru prawnego świadczeń, które przysługują pracownikowi za czas pozostawania w gotowości do podjęcia faktycznego wykonywania pracy. Zachowanie to stanowi wyraz pozostawania pracownika w dyspozycji pracodawcy i według założeń drugiego rozdziału, w poszczególnych momentach trwania stosunku pracy, prowadzi do spełnienia pracowniczego obowiązku pracy. Powstaje w związku z tym pytanie, czy świadczenie przysługujące pracownikowi za czas pozostawania w gotowości do podjęcia faktycznego wykonywania pracy odwzajemnia jego pracę, czy może jest świadczeniem o charakterze gwarancyjnym.

Przedmiot rozważań czwartego rozdziału stanowi analiza prawnego mechanizmu realizacji pracowniczego obowiązku pracy. Specyfika tego mechanizmu wynika z trwałości pracowniczego zobowiązania oraz jego przedmiotu – pracy osobistej pracownika, rozumianej czynnościowo, jako działanie, a nie rezultat tego działania. Konieczność omówienia tych zagadnień stanowi konsekwencję rozważań trzech pierwszych rozdziałów na temat złożoności pracowniczego obowiązku pracy oraz objęcia jego treścią obok faktycznego wykonywania pracy również dyżurowania, pogotowia oraz gotowości do podjęcia efektywnej pracy. Celem czwartego rozdziału jest ukazanie funkcjonalnych związków pomiędzy zachowaniami składającymi się na złożony obowiązek pracy. Analiza prawnego mechanizmu realizacji pracowniczego obowiązku pracy prowadzi również do wyróżnienia okresów realizacji pracowniczego obowiązku pracy oraz okresów przerw w realizacji tego obowiązku. Wyróżnienie tych okresów stanowi z kolei punkt wyjścia dla rozważań nad instytucją zawieszenia pracowniczego obowiązku pracy.

We wstępie konieczne jest również zasygnalizowanie problemów natury terminologicznej, które towarzyszyły sformułowaniu tytułu tej książki. W tytule ostatecznie posłużono się zwrotem „obowiązek wykonywania pracy”. Uwzględniając główny przedmiot rozważań, zastosowanie wyrażenia „wykonywanie pracy” w tytule opracowania nie jest rozwiązaniem idealnym. Prawodawca posługuje się bowiem w regulacjach prawa pracy wyrażeniem „wykonywanie pracy”, wbrew zasadom prawidłowej legislacji, w różnych znaczeniach, raz odnosząc je do faktycznego (efektywnego) wykonywania pracy, innym razem do zachowania, które obejmuje nie tylko faktyczne (efektywne) wykonywanie pracy . Niemniej użycie wyrażenia „obowiązek wykonywania pracy” w tytule książki nawiązuje do nazewnictwa, którym z reguły posługuje się ustawodawca, określając przedmiot zobowiązania pracownika wobec pracodawcy, i z tego powodu wydaje się to sformułowanie bardziej czytelne dla potencjalnego czytelnika niż np. „obowiązek pracy” czy „obowiązek świadczenia pracy”. Wybór tytułu książki Obowiązek wykonywania pracy przez pracownika należy zatem odczytywać nie jako sugestię autora, jakie zachowanie (faktyczne wykonywanie pracy) składa się na pracę pracownika, ale jako wskazanie na cel książki. Celem książki jest natomiast analiza podstawowego obowiązku pracownika względem pracodawcy – obowiązku wykonywania pracy (określanego dalej również jako obowiązek pracy, obowiązek świadczenia pracy).

Niniejsze opracowanie z założenia ma charakter pracy prawniczej. W konsekwencji podstawową metodą badawczą jest metoda dogmatyczna oparta na analizie logiczno-językowej przepisów polskiego prawa pracy, przy uwzględnieniu ich celu i społeczno-gospodarczego przeznaczenia. Pomocniczo stosowana jest również metoda historyczno-porównawcza. Materiał badawczy poza regulacjami polskiego prawa pracy obejmuje również prawo unijne. Wiąże się to z tym, że jedną z kluczowych dla tego opracowania instytucji prawa pracy jest instytucja czasu pracy. Zgodnie natomiast z orzecznictwem Trybunału Sprawiedliwości czas pracy powinien być rozumiany jednolicie w państwach członkowskich Unii Europejskiej .

Książka niniejsza stanowi zaktualizowaną wersję pracy doktorskiej obronionej przed Radą Naukową Instytutu Nauk Prawno-Administracyjnych Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego.

W tym miejscu składam podziękowania dla promotora pracy Pana Prof. dra hab. Krzysztofa Rączki, w szczególności za zainspirowanie tematem, który ostatecznie stał się przedmiotem pracy doktorskiej.

Szczególnie serdeczne podziękowania kieruję pod adresem Pani Prof. dr hab. Małgorzaty Gersdorf, której nieustające wsparcie doprowadziło do publikacji tej książki.