Pokrzywniak Jakub (red.), Nowe zasady dystrybucji ubezpieczeń. Zagadnienia prawne

Niniejsza publikacja jest przewodnikiem po przepisach ustawy o dystrybucji ubezpieczeń, zawarte w niej uwagi praktyczne są jednak poparte również refleksją teoretyczną. Nie chodzi jedynie o przedstawienie nowych przepisów, lecz także o podjęcie próby zidentyfikowania oraz rozstrzygnięcia kluczowych dylematów powstających na ich gruncie, a także o ustalenie relacji nowych regulacji prawnych do dotychczasowego polskiego ustawodawstwa w dziedzinie ubezpieczeń gospodarczych.

Przepisy ustawy o dystrybucji ubezpieczeń stanowić będą niewątpliwie wyzwanie dla praktyki stosowania prawa. Można tę ustawę śmiało określić mianem rewolucji w prawie ubezpieczeniowym. Polski prawodawca zdecydował się implementować dyrektywę 2016/97 poprzez uchwalenie odrębnej, kompleksowej ustawy, która zastępuje ustawę o pośrednictwie ubezpieczeniowym. Decyzja ta z jednej strony jest zrozumiała – taka metoda wdrożenia przepisów unijnych jest najprostsza i minimalizuje ryzyko niewłaściwej implementacji. Z drugiej jednak strony zapewne zrodzi ona trudności i komplikacje. O ile ustawa o pośrednictwie ubezpieczeniowym regulowała wyłącznie problematykę pośrednictwa ubezpieczeniowego, o tyle zakres zastosowania ustawy o dystrybucji ubezpieczeń jest znacznie szerszy i obejmuje także zawieranie umów ubezpieczenia bezpośrednio przez zakłady ubezpieczeń. Problematyka ta była już jednak przedmiotem regulacji prawnych zawartych w Kodeksie cywilnym oraz w ustawie o działalności ubezpieczeniowej i reasekuracyjnej. Unormowania te co do zasady pozostały niezmienione, co rodzi nowe problemy związane z ustaleniem ich relacji do nowych przepisów ustawy o dystrybucji ubezpieczeń.

Rewolucyjny charakter nowej ustawy ma kilka przyczyn. Po pierwsze, radykalnie zmienia ona założenia, na których dotąd opierały się przepisy ustawodawstwa polskiego mające na celu ochronę słabszej strony stosunku ubezpieczenia. Zmiana ta wynika z przyjętej w ustawie definicji klienta (i związanych z nią licznych przepisów mających na celu zapewnienie mu ochrony w relacjach z dystrybutorem ubezpieczeń). W rozumieniu przepisów ustawy o dystrybucji ubezpieczeń klientem jest tak konsument, jak i każdy klient profesjonalny. Tymczasem co do zasady prawo cywilne nie chroni przecież przedsiębiorcy w relacjach z innym przedsiębiorcą. Na tle prawa ubezpieczeniowego dochodzi jednak do przełamania tego założenia, co znajduje szczególny wyraz w analizowanej ustawie. Zapewnia ona bowiem bardzo szeroką, można wręcz rzec – kompleksową ochronę każdego przedsiębiorcy w relacjach z każdym dystrybutorem ubezpieczeń. Ochrona ta jest przy tym oparta na założeniach typowych (dotąd) dla prawa konsumenckiego. Wynika w szczególności z art. 7, 8, 9, 16, 22, 23 oraz 32 u.d.u. (lista ta nie jest wyczerpująca) i dotyczy takich sfer jak obowiązek działania dystrybutora w najlepiej pojętym interesie klienta, ochrona klienta przed tzw. missellingiem oraz zapewnienie mu określonych, szczegółowych informacji o samym dystrybutorze, oferowanym produkcie, zasadach wynagradzania dystrybutora itp.

Kolejnym zagadnieniem jest nakładanie się niektórych przepisów zawartych w ustawie o dystrybucji ubezpieczeń oraz w dotychczasowych ustawach ubezpieczeniowych. Dobrym przykładem norm o krzyżującym się zakresie zastosowania są regulacje wynikające z art. 8 u.d.u. i art. 21 u.d.u.r. Na tym tle powstaje w szczególności pytanie, czy przepis art. 8 u.d.u. należy interpretować poprzez odwołanie się do analogii z art. 21 u.d.u.r., czy też należy go wykładać a contrario wobec tego artykułu.

Dodatkowo regulacje zawarte w obu powołanych przepisach w części pokrywają się z art. 24 u.o.k.k., co z kolei rodzi dalsze pytania o stosowanie sankcji w przypadku proponowania konsumentom nabycia produktów ubezpieczeniowych, które nie odpowiadają potrzebom tych konsumentów (z jednej strony naruszenie art. 24 u.o.k.k. zagrożone jest karą, którą na podstawie art. 106 ust. 1 pkt 4 u.o.k.k. może na przedsiębiorcę nałożyć Prezes UOKiK, z drugiej zaś strony w razie naruszenia art. 8 u.d.u. ustawa ta przewiduje kompetencje KNF do zastosowania wobec dystrybutora ubezpieczeń szeregu sankcji przewidzianych w art. 84 ust. 1 u.d.u., w tym nałożenia kary pieniężnej). Zapewne podobne trudności rodzić będzie również ustalenie relacji wielu innych przepisów ustawy o dystrybucji ubezpieczeń do przepisów dotychczas obowiązujących aktów prawnych.

Kolejna grupa wyzwań dotyczy konieczności ustalenia znaczenia nowych terminów, którymi posługuje się komentowana ustawa. Przede wszystkim, wzorem dyrektywy 2016/97, wprowadziła ona do polskiego ustawodawstwa pojęcie dystrybucji ubezpieczeń. Choć samo to pojęcie (jako termin języka prawnego) jest nowe, to jednak obejmuje instytucje prawne funkcjonujące od wielu lat, a mianowicie pośrednictwo ubezpieczeniowe oraz bezpośrednie zawieranie umów ubezpieczenia przez zakłady ubezpieczeń. Konsekwencją wprowadzenia do ustawy o dystrybucji ubezpieczeń określenia „dystrybucja ubezpieczeń” jest posłużenie się przez ustawodawcę terminem „dystrybutor ubezpieczeń”. Został on zdefiniowany w ustawie (zgodnie z art. 3 ust. 1 pkt 8 u.d.u. dystrybutorem ubezpieczeń jest zakład ubezpieczeń, agent ubezpieczeniowy, agent oferujący ubezpieczenia uzupełniające lub broker ubezpieczeniowy), ale tylko pozornie jest jasny. Ustawa posługuje się bowiem tym określeniem w wielu przepisach i nie zawsze jest oczywiste, o który ze wspomnianych podmiotów in casu chodzi (wątpliwości powstają zwłaszcza wtedy, gdy w danej transakcji uczestniczy więcej niż jeden z podmiotów określanych mianem dystrybutora ubezpieczeń).

Innym przykładem rewolucji terminologicznej jest posłużenie się określeniem „produkt ubezpieczeniowy”, którego nie zdefiniowano w ustawie. Nauka formułowała w tej materii kilka definicji, które jednak ujawniają istotną rozbieżność poglądów ich autorów (w uproszczeniu można stwierdzić, że dylemat polega na tym, czy produktem jest tylko pewien typ umów ubezpieczenia, czy również indywidualnie uzgodniona umowa). Okazuje się, że jedno z centralnych pojęć stosowanych w ustawie o dystrybucji ubezpieczeń może być rozumiane w bardzo różny sposób, a poszczególne jego definicje wzajemnie się wykluczają. Wiąże się z tym kolejny dylemat, a mianowicie ustalenie znaczenia pojęcia twórcy produktu ubezpieczeniowego, którym co do zasady może być nie tylko zakład ubezpieczeń, lecz i pośrednik ubezpieczeniowy (art. 11 u.d.u.). Z uwagi na nałożenie w ustawie określonych obowiązków na twórcę produktu ubezpieczeniowego precyzyjne zdefiniowanie tego terminu jest bardzo ważne, lecz ustawodawca nie dostarcza w tej materii precyzyjnych wskazówek.

Ustawa o dystrybucji ubezpieczeń wchodzi w życie 1.10.2018 r. Początkowo termin ten wyznaczony był na 23.02.2018 r., a jego przesunięcie wynika z ustawy z 26.01.2018 r. o zmianie ustawy o dystrybucji ubezpieczeń . Przesunięcie terminu wejścia w życie przepisów dało zakładom ubezpieczeń i pośrednikom ubezpieczeniowym dodatkowy czas na przygotowanie się do wdrożenia tej ważnej ustawy. Pozwalam sobie wyrazić nadzieję, że niniejsze opracowanie będzie w tym względzie użyteczną pomocą dla praktyki obrotu.