Kamiński Marcin, Nieważność decyzji administracyjnej. Studium teoretyczne

Monografie
Opublikowano: Zakamycze 2006
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Nieważność decyzji administracyjnej. Studium teoretyczne

Autor fragmentu:

Wstęp

Ponad sto lat temu doktor Edmund Bernatzik w swojej niezapomnianej rozprawie habilitacyjnej "Rechtsprechung und materielle Rechtskraft. Verwaltungsrechtliche Studien" nazwał naukę o nieważności aktu administracyjnego "interesującą naukowo puszczą" . Stwierdzenie to było wtedy zapowiedzią, że oto przed teorią prawa administracyjnego stoi wyjątkowo trudne zadanie wyjaśnienia istoty pojęcia obecnego w nauce prawa niemal od początku jej istnienia . Ponieważ sama nauka prawa administracyjnego dopiero wówczas wypracowywała podstawy aparatury pojęciowej i konstrukcji teoretycznych, dlatego powyższe określenie w pełni oddawało stan panujący w badaniach nad problemem nieważności. Nieważność już wtedy łączono przede wszystkim z pojęciem aktu administracyjnego, które z kolei definiowano na podstawie określonej wizji pojęcia administracji publicznej i jej stosunku wobec porządku prawnego. Takie ujęcie było widoczne nie tylko u Bernatzika, ale również u pozostałych twórców i głównych przedstawicieli rodzącej się wówczas nowoczesnej doktryny prawa administracyjnego - Paula Labanda, Georga Jellinka i Ottona Mayera. Wyniki ich badań stały się podstawą dalszych analiz teoretycznych, które w okresie braku bazy pozytywnoprawnej mieszały się niejednokrotnie z zadaniami praktycznymi, jakie stawiano przed dogmatyką prawa. Zawiłość teoretyczną powyższej problematyki pogłębiał dodatkowo swoisty deficyt metodologiczny i pojęciowy oraz rezygnacja z określonych założeń filozoficzno-poglądowych. Najbardziej znamiennym przykładem owego deficytu było bezpośrednie przenoszenie pojęć i konstrukcji jurydycznych (głównie prawa cywilnego), o wyznaczonych już znamionach znaczeniowych, na grunt prawa administracyjnego, i nadawanie im tam bez bliższego uzasadnienia nowych znaczeń, co oczywiście przekładało się na stopień trudności dyskursu naukowego.

Pojawienie się w teorii prawa kierunków odwołujących się do ściśle sprecyzowanych podstaw filozoficznoprawnych przyniosło prawdziwy przełom w rozwoju badań nad nieważnością aktu administracyjnego. Szczególnie przydatna teoretycznie okazała się aprioryczność założeń normatywizmu, który umieścił nieważność na odrębnej płaszczyźnie pojęciowej. Idealistyczna jednostronność tego ujęcia implikowała odrzucenie wszelkich modyfikacji pragmatycznych w konstrukcji nieważności. W rezultacie stworzono podstawy do budowy spójnej i logicznie poprawnej koncepcji bazującej na określonej wizji porządku prawnego.

Jednak źródłem problemów teoretycznych w tym zakresie nie zawsze był tylko brak odpowiednich założeń ogólnych oraz wysoce sporny i skomplikowany charakter samej nieważności. W rozważaniach na temat nieważności we wszystkich niemal szczegółowych naukach prawnych, w tym również w nauce prawa administracyjnego, od dawna panował spory zamęt terminologiczny, który przekładał się na zaciemnienie istoty nieważności. W piśmiennictwie wprowadzano wiele pojęć o zakresach podrzędnych w stosunku do "nieważności", takich jak "nieważność bezwzględna" i "nieważność względna" (zwana "unieważnialnością" czy "wzruszalnością"), "nieważność początkowa" i "następcza". Te rozbieżności i powikłania w zakresie terminologii określono w nauce niemieckiej jako "istną wieżę Babel" . Jednocześnie w ramach naukowych dociekań nad nieważnością niejednokrotnie dochodziło do pomieszania różnych płaszczyzn pojęciowych. Wadliwość poddawano analizie w ramach zagadnienia skuteczności decyzji, zaś samą skuteczność prawną utożsamiano z obowiązywaniem decyzji. Szczegółowe omówienie poglądów dawnej nauki prawa na ten temat pozwoli na wyciągnięcie pewnych wniosków teoretycznych i skierowanie dalszych uwag na właściwe tory. Nie chodzi tu bynajmniej o dokonywanie krytyki immanentnej poglądów wypracowanych przez mistrzów nauki prawa administracyjnego, lecz o uchwycenie pewnych trwałych elementów procesu wykształcania się współczesnych konstrukcji nieważności decyzji administracyjnej. Analiza teoretyczna w ujęciu historyczno-poznawczym wydaje się bardzo przydatną metodą badań nieważności.

Na wstępie należy generalnie stwierdzić, że w nauce prawa administracyjnego rozwinęły się dwie przeciwstawne koncepcje nieważności. Pierwsza z nich, zwana koncepcją bezwzględnej nieważności, zakłada, że nieważna decyzja nie obowiązuje (nie istnieje prawnie) z mocy samego prawa (ustawy), a ewentualna decyzja stwierdzająca ten stan ma tylko znaczenie deklaratoryjne. Druga z nich - koncepcja domniemania ważności, odwołując się do zasad bezpieczeństwa prawnego i stabilności aktów stosowania prawa, przyjmuje, że każda decyzja, bez względu na rodzaj i stopień wadliwości, obowiązuje do chwili procesowego uchylenia i jako taka wywiera skutki prawne. Domniemanie to może obalić dopiero nowa decyzja, która uchyli poprzednią (albo stwierdzi jej nieważność). Nietrudno zauważyć, że każde z tych stanowisk zdaje się odwoływać nie tylko do innego rozumienia pojęcia decyzji administracyjnej, ale również nadawać inne znaczenie samemu pojęciu nieważności. Spostrzeżenie to można uznać za punkt wyjścia do dalszych rozważań. Szczegółowe wywody wykażą, że konstrukcja nieważności decyzji administracyjnej nie posiada jednego uniwersalnego wzorca teoretycznego. W zależności od przyjmowanych założeń ogólnoteoretycznych (w szczególności co do pojmowania systemu prawa, jego budowy i zależności pomiędzy jego elementami oraz co do istoty decyzji administracyjnej jako części tego systemu) możliwe są dwie równoległe i zarazem wykluczające się koncepcje nieważności. Koncepcja bezwzględnej nieważności opiera się na podejściu materialnoprawnym, natomiast koncepcja domniemania ważności (albo inaczej unieważnialności) decyzji - na podejściu formalnoprawnym (procesowoprawnym). Zasadność powyższego rozróżnienia stanie się przedmiotem pogłębionej analizy, również o charakterze prawnoporównawczym, w dalszych częściach pracy.

Występowanie w nauce prawa administracyjnego dwóch przeciwstawnych koncepcji nieważności sprawia, że można zasadnie postawić pytanie nie tylko o przesłanki teoretyczne, na których koncepcje te są zbudowane, ale również dokonać konfrontacji jednej z nich w świetle założeń drugiej.

Ponieważ formalnoprawna koncepcja nieważności została poddana szczegółowej, wszechstronnej i wnikliwej analizie teoretycznej , pozostaje rozważyć koncepcję materialnoprawną. Należy jednak wyraźnie podkreślić, że koncepcja ta będzie traktowana w dalszych rozważaniach jako jeden z dwóch równoprawnych modeli teoretycznych nieważności. Takie wstępne zastrzeżenie pozwoli uniknąć jednostronności w wysuwanych tezach i formułowanych ocenach, a jednocześnie będzie służyć budowaniu spójności i komplementarności w poglądach nauki prawa administracyjnego na temat nieważności. Wszelkie polemiczne uwagi wysuwane pod adresem przeciwnej koncepcji należy traktować jako element potwierdzający zasadność teoretyczną wybranego modelu z punktu widzenia jego założeń. Proces weryfikacji materialnoprawnego sposobu rozumienia konstrukcji nieważności nie został dotychczas przeprowadzony na gruncie nauki prawa administracyjnego, dlatego niniejsze rozważania będą miały charakter wybitnie koncepcyjny.

Teoretyczna rozprawa na temat nieważności decyzji administracyjnej wymaga więc nie tylko abstrakcyjnych analiz pojęciowych bliskich filozofii prawa, ale również uwzględnienia bogatego dziedzictwa naukowego, jakim dysponuje teoria prawa administracyjnego. Wszelka polemika z założeniami opozycyjnego stanowiska wymaga zatem dogłębnego i wyważonego odniesienia do źródeł określonych poglądów i postaw przedstawicieli nauki prawa.

Na zakończenie wstępnych uwag pragnę złożyć serdeczne podziękowania Panu Profesorowi Janowi Zimmermannowi za nieocenioną pomoc i naukową opiekę w trakcie pisania niniejszej książki. Chciałbym także wyrazić głęboką wdzięczność Panu Profesorowi Tadeuszowi Wosiowi i Panu Profesorowi Mirosławowi Wyrzykowskiemu za niezwykle cenne uwagi i wskazówki, które pomogły w opracowaniu ostatecznej wersji książki.

Autor fragmentu:

RozdziałI
Założenia metodologiczne

1.Przedmiot rozważań i jego ujęcie

Tytuł niniejszej pracy wyraźnie sugeruje, że jej przedmiotem będzie określony problem teoretycznoprawny. Od razu jednak pojawia się pytanie o rozgraniczenie obszaru badawczego tego problemu pomiędzy tzw. prawoznawstwem a teorią prawa administracyjnego. Mówiąc tu o prawoznawstwie, mamy na myśli jego określony model, nazywany w literaturze nowoczesnym modelem formalistycznym . W praktyce występuje on w postaci nadanej mu przez neopozytywistyczną koncepcję normatywizmu. W takim ujęciu prawoznawstwo jest rozumiane jako "metateoria dogmatyki" prawa. Nazwa "dogmatyka prawa" z kolei oznacza wszystkie dyscypliny prawnicze, których przedmiotem jest prawo obowiązujące w określonych granicach czasowo-przestrzennych. "Szczegółową dogmatyką prawa" jest zatem teoria (nauka) prawa administracyjnego. Teoria prawa obok zadań budowania ogólnych koncepcji zjawisk prawnych, wyjaśniania zagadnień metodologiczno-filozoficznych nauki prawa, opracowywania teorii wykładni, stanowienia i stosowania prawa,...

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX