Chlebowicz Piotr, Nielegalny handel bronią

Problematyka nielegalnego handlu bronią to interesujący fenomen społeczny, który nie stanowił dotychczas przedmiotu badań naukowych. W polskiej literaturze kryminologicznej zjawisko to nie jest opisywane i wyjaśniane. Również kryminologia europejska najczęściej pomija to zagadnienie. Zazwyczaj autorzy postrzegają nielegalny obrót bronią jako przejaw przestępczości zorganizowanej. Podkreśla się zwłaszcza, że działalność ta generuje duże środki finansowe. Jest to jednak jedynie informacja sygnalna, bez odniesień i prób opisu etiologii, fenomenologii oraz strategii zwalczania tego procederu. Brakuje również próby wykorzystania dorobku teorii kryminologicznych w opisie i wyjaśnieniu tego zjawiska. Nie istnieje zatem kompleksowe, monograficzne opracowanie tej problematyki, w szczególności nie były dotychczas prowadzone badania empiryczne ani badania teoretyczne. Z tego punktu widzenia niniejsze zagadnienie stanowi „białą plamę” na mapie polskiej i europejskiej kryminologii.

Należy też podkreślić, że trudności dotyczące pozyskania informacji i danych na temat nielegalnego handlu bronią wynikają z kilku przyczyn.

Po pierwsze, nielegalne transakcje bronią często mają wymiar polityczny, stanowią one przejaw niejawnych działań politycznych, które są prowadzone w imieniu państwa zazwyczaj przez służby specjalne. Powoduje to niemal całkowitą blokadę informacji.

Po drugie, handel bronią – nawet legalny – to działalność nie tylko gospodarcza, ale również polityczna. Wybór kontrahenta i oferty jest kształtowany nie tylko ceną, lecz konstelacją różnorodnych czynników, często o charakterze strategicznym, takich jak na przykład pozycja państwa w układzie międzynarodowym, jego sojusze, interesy w regionie itd. Nakładają się na to interesy koncernów zbrojeniowych i pośredników, którzy działają w warunkach narastającej konkurencji. Uważa się, że handel bronią to lukratywne zajęcie, stąd odnotowuje się przypadki wpływania na proces decyzyjny wyboru danego typu uzbrojenia lub określonej konstrukcji przez działania korupcyjne, agresywny lobbing, szpiegostwo gospodarcze, naciski polityczne. Wreszcie niejednokrotnie wymiar etyczny tych kontraktów jest często kwestionowany, co sprawia, że nawet kręgi biznesowe niechętnie udzielają informacji na temat swojej działalności gospodarczej oraz humanitarnych następstw zawieranych kontraktów.

Po trzecie, jeśli analizować nielegalny handel bronią jako aktywność grup i związków przestępczych, to często jest to obszar współpracy gangów z organizacjami terrorystycznymi, które są odbiorcami pozyskanej nielegalnie broni. Warto w tym miejscu wskazać, że handel bronią to także tradycyjny obszar współpracy i przenikania się struktur przestępczości zorganizowanej i ugrupowań terrorystycznych. Nielegalny obrót bronią jest zwalczany najczęściej w ramach tzw. ofensywnych metod pracy operacyjnej nie tylko przez służby policyjne, ale obecnie także przez służby specjalne w ramach antyterroryzmu. W obu wypadkach sprawy te objęte są ochroną informacji niejawnych.

Wskazany wyżej stan rzeczy w pełni uzasadnia zatem potrzebę przeprowadzenia badań w tym obszarze. Jednocześnie po roku 1990 na świecie widać rosnące zainteresowanie problematyką nielegalnego obrotu bronią. Wśród współczesnych trendów w handlu bronią zarówno na rynkach legalnych, jak i nielegalnych, należy wskazać handel uzbrojeniem typu SALW (Small Arms Light Weapons). W języku polskim funkcjonuje termin BSiL (broń strzelecka i lekka). W tym miejscu należy podkreślić, że to właśnie ta część nielegalnego obrotu bronią stanowi główny przedmiot rozprawy.

Negatywne skutki handlu BSiL wywołały duży oddźwięk społeczności międzynarodowej oraz instytucji społeczeństwa obywatelskiego. Przykładowo to aktywność organizacji pozarządowych mobilizowała opinię publiczną, która wywierała naciski na rządy, które zaczęły wprowadzać różne regulacje w obszarze handlu bronią. Warto już w tym miejscu zauważyć, że według ONZ to właśnie tzw. niekontrolowane transfery uzbrojenia stanowią istotny czynnik destabilizacji w wielu regionach świata. Uważa się, że wzmacniają one przestępczość zorganizowaną i terrorystyczną oraz w istotny sposób przyczyniają się do wiktymizacji zarówno jednostek, jak i grup społecznych.

Ponadto ostatnie zdarzenia na Ukrainie aktualizują problematykę handlu bronią wojskową w świetle zasad regulacji unijnych.

Celem monografii jest możliwie wszechstronna kryminologiczna analiza nielegalnego handlu bronią. Chodzi zatem o uzyskanie kryminologicznego obrazu tego zjawiska, próbę identyfikacji trendów na nielegalnych rynkach broni, uporządkowanie wiedzy w tym zakresie, wskazanie nowych kierunków badawczych oraz dokonanie oceny uregulowań, które odnoszą się do nielegalnego obrotu bronią.

Próbowano także wykorzystać dorobek kryminologii teoretycznej, w szczególności tzw. model ekonomiczny przestępczości zorganizowanej. Wydaje się, że wymieniona koncepcja, jej siatka pojęciowa tworzy możliwość kryminologicznej analizy zjawiska nielegalnego handlu bronią.

Niewątpliwie przeniesienie tego zagadnienia na płaszczyznę kryminologiczną umożliwia dokonanie rzetelnego opisu zarówno struktury i mechanizmów funkcjonowania nielegalnych rynków broni, jak również motywacji podmiotów, które zawierają czarnorynkowe transakcje. Trzeba jednak podkreślić, że z uwagi na bardzo specyficzny przedmiot obrotu, jakim jest broń, analiza zjawiska nielegalnego handlu wykracza znacznie poza klasycznie rozumianą kryminologię i niejako wymusza uwzględnienie innych perspektyw badawczych, w szczególności nauk politycznych i stosunków międzynarodowych oraz prawa międzynarodowego.

Należy zatem przyjąć, że złożoność i wielowymiarowość fenomenu nielegalnego handlu bronią kreuje konieczność posługiwania się dorobkiem różnych dziedzin wiedzy, począwszy od ustaleń nauk kryminologicznych, na ekonomicznych, socjologicznych i politologicznych skończywszy.

Można wyróżnić dwie wzajemnie przeplatające się perspektywy badawcze. Z jednej strony chodzi o postrzeganie nielegalnego handlu bronią w kategoriach kontroli zbrojeń i rozbrojenia (disarmament), z drugiej zaś chodzi o postrzeganie go jako zagadnienia związanego ze zwalczaniem i zapobieganiem przestępczości.

W pierwszym przypadku w grę wchodzi problematyka bezpieczeństwa międzynarodowego, zjawisko przynależne do sfery polityki międzynarodowej. Druga z wymienionych perspektyw mieściłaby się raczej w obszarze szeroko rozumianej polityki kryminalnej, odnoszącej się przede wszystkim do bezpieczeństwa wewnętrznego państwa. Badanie strategii zwalczania tego zjawiska wymaga także dokonania analizy aktów normatywnych, które zawierają regulacje w tym zakresie.

W toku badań sformułowano następujące szczegółowe problemy badawcze:

Autor w ramach badań pilotażowych odbył konsultacje z przedstawicielami szeroko rozumianych agend formalnej kontroli społecznej, tj. Centralnego Biura Śledczego Komendy Głównej Policji, Biura Kryminalnego Komendy Głównej Policji, Ministerstwa Finansów: Departamentu Polityki Celnej oraz komórki do spraw zwalczania przestępczości w tym Departamencie, Komendy Głównej Żandarmerii Wojskowej, Centralnego Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Głównej Policji, Laboratorium Kryminalistycznego Komendy Wojewódzkiej Policji Olsztyn, w tym także byłymi funkcjonariuszami Urzędu Ochrony Państwa, Centralnego Biura Śledczego oraz Ministerstwa Spraw Wewnętrznych.

Należy odnotować, że Agencja Bezpieczeństwa Wewnętrznego odmówiła pomocy w przeprowadzeniu badań.

Na potrzeby badań uzyskano interesujące dane, pochodzące z różnych źródeł. Były to między innymi:

W badaniach wykorzystano takie metody, jak: analizę literatury, obserwację pośrednią (w postaci badania dokumentów), studia przypadków na podstawie wymienionych wyżej źródeł, metodę dogmatyczno-prawną, analizę statystyk kryminalnych.

***

Pragnę serdecznie podziękować wszystkim osobom, które przyczyniły się do powstania pracy. Szczególne podziękowania kieruję do Pana Profesora Wiesława Pływaczewskiego za wsparcie i okazane zaufanie. Chciałbym także podziękować Panu Profesorowi Jerzemu Kasprzakowi za pomoc w dotarciu do materiałów badawczych. Książka nie powstałaby bez wsparcia moich Najbliższych, za co im również dziękuję.