Buchalska Joanna, Nazwisko jako przedmiot ochrony w prawie polskim

„Nazwisko, to pierwszorzędne, a zarazem najistotniejsze kryterium indywidualności poszczególnych jednostek w życiu społecznym, spowszedniało z biegiem lat ogółowi tak dalece, że mało kto zastanawia się nad jego istotą i mało komu przedstawia się ono jako interesujące zagadnienie prawne” .

Problematyka ochrony nazwiska stanowi aktualną, trudną i doniosłą materię badawczą. Doniosłość wynika przede wszystkim z faktu, że obowiązujący w Polsce porządek prawny przewiduje ustalenie nazwiska i imienia każdego obywatela . Z drugiej strony, liczne przepisy – z zakresu prawa rodzinnego, cywilnego, handlowego czy administracyjnego – regulują zagadnienia związane z ochroną nazwiska. Przepisy te jednak nie traktują bezpośrednio o nazwisku .

Z ochroną nazwiska nie należy utożsamiać jedynie przepisów prawnych, wielu autorów bowiem zajmuje się samym pochodzeniem nazwiska , jego odmianą lub określa metody matematyczne, dotyczące liczby osób posługujących się danym nazwiskiem . Wobec powyższego bezsprzeczne jest, że nazwisko ma wartość historyczną , a niektórzy nawet posądzają je o magiczne aspekty . Oczywiste jest, że nazwisko utożsamiano z konkretną osobą. Przejawem tego było m.in. dokonywanie wyroku śmierci na samym nazwisku, w przypadku nieodnalezienia sprawcy .

Nie ulega wątpliwości, że charakter prawny nazwiska jest niejednorodny. Łączy on bowiem w sobie wiele elementów, „które będąc istotne z punktu widzenia różnych dziedzin prawa, znajdują wyraz w konkretnych rozwiązaniach ustawowych” . Z drugiej strony, „prawo do nazwiska jest uprawnieniem jednostki, i to uprawnieniem bardzo doniosłego znaczenia, [...] tak ważne prawo wymaga ochrony” .

Celem monografii jest przedstawienie cywilnoprawnej ochrony nazwiska. Analizie zostaną poddane w szczególności kwestie ochrony nazwiska jako dobra osobistego, elementu nazwy lub firmy osoby prawnej lub jednostek organizacyjnych nieposiadających osobowości prawnej, jak również rejestracja nazwiska jako znaku towarowego. Rozważania w tym zakresie zostaną poszerzone o ochronę nazwiska na gruncie ustawy z dnia 4 lutego 2011 r. –Prawo prywatne międzynarodowe (Dz. U. Nr 80, poz. 432 z późn. zm.), zakończone zaś problematyką komercjalizacji nazwiska.

Kwestia ochrony nazwiska pozostaje niezwykle ważnym zagadnieniem. Abstrahując od jego wielopłaszczyznowej ochrony w różnych systemach prawnych, warto zwrócić uwagę na coraz szerszy zakres przypisywanej mu ochrony i znaczenia, w szczególności w obrocie gospodarczym opartym na firmach rodzinnych, gdzie nazwisko staje się często podstawą wyróżnienia przedsiębiorcy lub oznaką jego jakości. Już bowiem w okresie międzywojennym występował obowiązek zewnętrznego oznaczenia lokalu przedsiębiorstwa. Zgodnie z art. 33 rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 7 czerwca 1927 r. – Prawo przemysłowe (Dz. U. Nr 53, poz. 468 z późn. zm.) każdy przedsiębiorca był zobowiązany do zewnętrznego uwidaczniania na szyldzie imienia i nazwiska lub firmy oraz informacji o rodzaju prowadzonej działalności. Zgodnie zaś z art. 50 prowadzący przemysł okrężny musieli posiadać na swym wózku lub straganie itp. napis zawierający imię i nazwisko. Jednocześnie już w średniowieczu można odnaleźć pierwowzory znaków towarowych. Początkowo oznaczenia te przybierały takie formy, jak koło, góra z krzyżem, emblematy z liter połączonych, w późniejszym zaś okresie występowały jako imię lub przezwisko i nazwisko handlującego . Obecnie coraz częściej można zauważyć zjawisko firmanctwa, czyli posługiwania się przez „osobę prowadzącą działalność gospodarczą nazwiskiem bądź firmą cudzą w celu uniknięcia kumulacji źródła przychodów bądź pozapodatkowych konsekwencji uzyskiwania danego rodzaju przychodów” .

W polskiej literaturze przedmiotu nie ma monografii dotyczącej ochrony nazwiska w ujęciu cywilnoprawnym. Zagadnienie to jest niezwykle rzadko podejmowane zarówno przez przedstawicieli polskiej, jak i zagranicznej doktryny. Wyjątkiem są tu opracowania odnoszące się do jednostkowej analizy ochrony nazwiska w odniesieniu do poszczególnych gałęzi prawa ze szczególnym uwzględnieniem prawa rodzinnego i zmiany nazwiska.

Rozwiązania prawne przyjęte przez polskiego ustawodawcę w odniesieniu do ochrony cywilnoprawnej nazwiska wywołują wiele kontrowersji. Spory dotyczą przede wszystkim wzajemnego przenikania się ochrony wynikającej z różnych systemów prawnych, zapewniających odmienną ochronę nazwiska. W monografii podjęto próbę przedstawienia zakresu, treści i charakteru prawa do nazwiska w ujęciu cywilnoprawnym. Rozważania w tym przedmiocie zostały oparte na analizie poglądów doktryny i orzecznictwa Sądu Najwyższego, Naczelnego Sądu Administracyjnego i Wojewódzkiego Sądu Administracyjnego w Warszawie, a także decyzji Urzędu Patentowego RP. Ze względu na zastosowaną technikę porównania do prawa odniesiono się w niezbędnym zakresie również do judykatury europejskiej. Ponadto skorzystano także z regulacji prawnych oraz dorobku doktryny i judykatury na gruncie prawa unijnego, w szczególności z orzecznictwa Urzędu ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego, jak również Sądu UE i Trybunału Sprawiedliwości. Istotnym argumentem przemawiającym za wykorzystaniem dorobku judykatury unijnej jest bogata literatura przedmiotu, co umożliwiło przeprowadzenie znacznie szerszej i bardziej wnikliwej analizy. Rozważania te dotyczyły w szczególności kwestii odnoszącej się do rejestracji nazwiska jako znaku towarowego, jak również pisowni nazwiska i kolizji norm na gruncie prawa prywatnego międzynarodowego. Dokonana analiza dostarczyła impulsów do formułowania wniosków na gruncie polskiego porządku prawnego.

Rozdział I został poświęcony przedstawieniu zagadnienia nazwiska w ujęciu historycznym. Analiza dogmatyczna przepisów ustawy z dnia 23 kwietnia 1964 r. – Kodeks cywilny (tekst jedn.: Dz. U. z 2014 r. poz. 121 z późn. zm.) odnoszących się do ochrony nazwiska nie może bowiem zostać przeprowadzona w oderwaniu od ewolucji instytucji ochrony nazwiska. To zaś wymagało przybliżenia koncepcji doktrynalnych kształtujących poglądy przedstawicieli nauki na istotę, genezę i ewolucję przepisów odnoszących się do ochrony nazwiska. W rozdziale tym umieszczono również rozważania związane ze sposobami nabywania nazwiska oraz jego zmiany. Umieszczenie w tym rozdziale wskazanych zagadnień administracyjnoprawnych, pomimo że monografia obejmuje kwestie dotyczące zagadnień cywilnoprawnych, miało na celu wskazanie rozwoju zakresu ochrony nazwiska również w tym aspekcie. Nierozerwalnym bowiem elementem ochrony nazwiska jest wyodrębnienie sposobów jego nabywania, jak również zmiany. Zasadniczym celem tej części monografii nie jest jednak przedstawienie rozwoju idei ochrony nazwiska w ogólności, ale przeprowadzenie analizy prawnoporównawczej w odniesieniu do prawa administracyjnego.

W rozdziale II analizie poddano ochronę nazwiska jako dobra osobistego. Oprócz przedstawienia w ujęciu historycznym sposobu kształtowania tej ochrony odniesiono się do ochrony innych dóbr osobistych utożsamianych z ochroną nazwiska. Przeprowadzono analizę porównawczą względem innych dóbr osobistych, takich jak imię, pseudonim, wizerunek czy podpis, w celu rozróżnienia poszczególnych z nich. Rozważania te rozszerzono ponadto o przedstawienie ochrony nazwiska w odniesieniu do zmiany nazwiska wobec rozwodu. Historyczne przedstawienie sposobu nabywania nazwiska omówione w rozdziale I stało się podstawą do rozważań w tym zakresie. W szczególności ze względu na wzajemne przenikanie się unormowań prawa cywilnego i prawa administracyjnego. Jak bowiem podkreśla doktryna, przyczyn rozwoju prawa do nazwiska, podobnie jak dóbr osobistych, należy doszukiwać się m.in. w rozwoju technologii, a co za tym idzie w rozpowszechnieniu prasy, radia i telewizji , a obecnie również Internetu. Nie bez znaczenia jest również wyodrębnienie tego dobra na gruncie kodeksu cywilnego. Wobec tego pominięcie wymienienia nazwiska w projekcie nowelizacji kodeksu wymaga szczególnej uwagi.

Rozważania w rozdziale III odnoszą się do wykorzystywania nazwiska w nazwie i firmie osoby prawnej i jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej. W rozdziale tym wskazano unormowania na gruncie prawa cywilnego, rozporządzenia Prezydenta Rzeczypospolitej z dnia 27 czerwca 1934 r. – Kodeks handlowy (Dz. U. Nr 57, poz. 502 z późn. zm.) i ustawy z dnia 15 września 2000 r. – Kodeks spółek handlowych (tekst jedn.: Dz. U. z 2013 r. poz. 1030 z późn. zm.) kształtujące sposób tworzenia nazwy i firmy poszczególnych podmiotów gospodarczych. Przeprowadzono również rozważania w odniesieniu do wykorzystywania nazwiska osoby zmarłej w nazwie osoby prawnej lub jednostki organizacyjnej nieposiadającej osobowości prawnej. W rozdziale tym uwzględniono także odrębne unormowania w odniesieniu do wpisu firmy i nazwy w Krajowym Rejestrze Sądowym. Ponadto analiza ta została rozszerzona o kwestie dotyczące wykorzystywania nazwisk przez stowarzyszenia i fundacje, które pozostają szczególnie istotne wobec nazwisk historycznych.

Rozdział IV został poświęcony analizie ochrony, jaka przysługuje nazwisku w przepisach prawa prywatnego międzynarodowego. W rozdziale tym rozpatrywano dwie kwestie. Pierwsza z nich dotyczy norm kolizyjnych, które mogą zostać wskazane w zakresie tworzenia nazwisk. W tym celu sprecyzowano sposób określania norm kolizyjnych w ujęciu historycznym i prawnoporównawczym. Druga zaś kwestia odnosi się do kształtowania się nazwiska pod rządami praw innych państw, w szczególności do ich pisowni. Na gruncie tej drugiej problematyki wskazano na analizę tego zagadnienia przez Europejski Trybunał Praw Człowieka, jak również Trybunał Sprawiedliwości, uwzględniając także judykaturę polską.

Rozdział V odnosi się do ochrony nazwiska w prawie własności intelektualnej. Rozważania w tym zakresie rozpoczęto od przedstawienia ochrony nazwiska w przepisach ustawy z dnia 4 lutego 1994 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych (tekst jedn.: Dz. U. z 2006 r. Nr 90, poz. 631 z późn. zm.). Skupiono się na prawach osobistych autora, możliwości swobodnego oznaczania utworu lub wydawania go anonimowo. Rozważania te rozszerzono o normy wskazane w ustawie z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe (Dz. U. Nr 5, poz. 24 z późn. zm.). W dalszej części przeanalizowano ochronę nazwiska jako znaku towarowego, uwzględniając także charakter i ochronę nazwiska historycznego. W tym celu przeanalizowano orzecznictwo Urzędu Patentowego RP, wojewódzkich sądów administracyjnych i Naczelnego Sądu Administracyjnego, jak również orzecznictwo OHIM, Sądu UE i Trybunału Sprawiedliwości.

W ostatnim – VI rozdziale – rozważano kwestię komercjalizacji nazwiska. Odniesiono się do samej instytucji komercjalizacji ze szczególnym uwzględnieniem komercjalizacji wizerunku. Pod uwagę został także wzięty charakter mieszany prawa do firmy, jak również ewolucja przepisu art. 448 k.c. i wprowadzenie możliwości dochodzenia roszczeń dotyczących naruszenia prawa do nazwiska na podstawie konstrukcji bezpodstawnego wzbogacenia. Ze względu na częste utożsamianie ochrony płynącej z rejestracji nazwiska jako znaku towarowego przedstawiono sposób kształtowania się tej instytucji. Rozważania zakończono zaś próbą przedstawienia argumentów przemawiających za komercjalizacją nazwiska.

Monografia została oparta na źródłach prawa polskiego. W szerokim zakresie korzystano również z orzecznictwa Trybunału Sprawiedliwości, Sądu Unii Europejskiej oraz Wydziału Unieważnień i Izby Odwoławczej Urzędu ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego w Alicante, jak również orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka. Analiza dorobku judykatury Sądu Unii Europejskiej i Urzędu ds. Harmonizacji Rynku Wewnętrznego jak również Europejskiego Trybunału Praw Człowieka była konieczna wobec stosunkowo skromnego w tym zakresie orzecznictwa sądów polskich.

Nie badano natomiast w szczególnym zakresie unormowań prawa rodzinnego ani też kwestii odnoszących się do regulacji prawa administracyjnego . Rozważania te bowiem stały się przedmiotem oddzielnych monografii.

Analiza cywilnoprawnej ochrony nazwiska wymagała zastosowania kilku metod badawczych. W pracy wykorzystano metodę wykładni językowej z uwzględnieniem wykładni systemowej (pionowej i poziomej) oraz funkcjonalnej (intelektualnej i aksjologicznej) w ujęciu J. Wróblewskiego . W ramach wykładni funkcjonalnej odniesiono się do wykładni celowościowej, historycznej i komparatystycznej. Wykorzystanie w pracy metody historycznej zarówno w ujęciu pragmatycznym, jak i genetycznym pozwoliło przedstawić genezę i ewolucję zakresu ochrony nazwiska. Przybliżenie kierunków rozwoju umożliwiło ocenę zachodzących zmian. Przy dokonywaniu rekonstrukcji pełnej i jednoznacznej normy postępowania z przepisów prawnych wykorzystano derywacyjną koncepcję wykładni w ujęciu Z. Ziembińskiego, rozwiniętą przez M. Zielińskiego . Analiza przepisów aktów prawnych wymagała dokonania wykładni prawa w ujęciu pragmatycznym metodą gramatyczną, jak i logiczną, przy zastosowaniu reguł inferencyjnych. Znaczenie zwrotów użytych w przepisach prawa zostało ustalone również według apragmatycznych reguł interpretacji. Posłużono się metodą leksykalną i syntaktyczną oraz analizą lingwistyczną tekstów prawnych. Odniesiono się także do hermeneutyki prawniczej. Powyższe metody zastosowane w modelu retoryczno-topicznym umożliwiły interpretację obowiązujących przepisów z zakresu prawa cywilnego w szerokim znaczeniu zgodnie z zasadami logiki i postulatami racjonalnego prawodawcy. Pełniejszej analizie problematyki cywilnoprawnej ochrony nazwiska sprzyjało zastosowanie metody komparatystycznej (prawnoporównawczej). Jej wykorzystanie pozwoliło na dokonanie porównania przesłanek ochrony nazwiska na gruncie unormowań unijnych oraz prawa krajowego. Metoda komparatystyczna okazała się szczególnie przydatna przy rozważaniu kwestii odnoszących się do komercjalizacji nazwiska.