Muszyńska Anna, Narkomani. Sprawcy czynów karalnych

Narkomania, jeden z groźniejszych przejawów patologii społecznej, jest zjawiskiem, które z problemu o charakterze czysto medycznym przybrało wymiar ogólnospołeczny. Współcześnie obserwuje się wyraźną tendencję rozwojową zjawiska narkomanii, zmienność jej form, przejawiającą się m.in. stałym wzrostem liczby zachowań związanych z konsumpcją środków odurzających oraz obniżaniem się wieku osób uzależnionych i zagrożonych uzależnieniem.

W literaturze najczęściej zwraca się uwagę na aspekt medyczny narkomanii, zwłaszcza psychiatryczny i toksykologiczny. Stanowi ona również przedmiot zainteresowania socjologii, psychologii, farmakologii i wielu innych dziedzin naukowych, wśród których naukom prawnym przypada w jej eksploracji istotna rola. Wynika to, jak się wydaje, z heterogeniczności problemów wyłaniających się na tle wskazanego zjawiska.

W wyniku zaangażowania coraz to innych nauk w badania zjawiska narkomanii, wydano w ostatnich latach wiele interesujących publikacji poświęconych analizie etiologii wskazanego zjawiska, profilaktyce, leczeniu, rehabilitacji oraz resocjalizacji osób uzależnionych bądź zagrożonych uzależnieniem. Dostępne są również opracowania z zakresu nauk prawnych, dotyczące interpretacji i oceny funkcjonowania przepisów aktualnie obowiązującej ustawy z 1997 r. o przeciwdziałaniu narkomanii, a także zagadnienia przestępczości związanej z narkomanią, gdzie eksponowany jest przede wszystkim aspekt kryminologiczny. Przegląd literatury przedmiotu skłania jednak do wniosku, że nie poświęcono w niej należytej uwagi prawnym, zwłaszcza prawnokarnym, aspektom postępowania wobec osób używających środków odurzających w celach niemedycznych, które to osoby są ofiarami narkomanii, a jednocześnie jej główną "siłą napędową".

Osoby uzależnione, bądź zagrożone uzależnieniem, uwikłane na dodatek w konflikt z prawem, pozostają w swoistej interakcji ze "zdrową" częścią społeczeństwa, która z uwagi na własne bezpieczeństwo skłonna jest upatrywać skutecznego rozwiązania problemu używania narkotyków w stosowaniu środków prawnych, w szczególności środków prawnokarnych. Pomijając kwestię stosunku społeczeństwa do narkomanów, oscylującego między ostracyzmem i niechęcią a postrzeganiem ich jako osoby chore, dochodzi się do interesującego zagadnienia konfliktu między posługiwaniem się represją wymierzoną przeciw przestępczości narkomanów, opartą na tradycyjnych instrumentach prawa karnego, a traktowaniem ich jako wymagających leczenia i rehabilitacji.

Przedmiotem niniejszej pracy jest analiza prawnego modelu postępowania wobec narkomanów popełniających czyny karalne, obejmująca zatem prawne ujęcie postępowania z określoną kategorią podmiotów, tj. dorosłymi narkomanami, sprawcami przestępstw, których to przestępczość pozostaje w związku z ich uzależnieniem, oraz nieletnimi narkomanami, którzy dopuścili się czynów karalnych bądź wykazują przejawy demoralizacji. Podjęta problematyka należy do tematów atrakcyjnych pod względem teoretycznoprawnym, a także ważnych dla praktyki. Znajduje ona swój akcent w literaturze przedmiotu, jednakże wymaga ujęcia kompleksowego, z uwzględnieniem zarówno płaszczyzny materialnoprawnej, procesowej, jak i wykonawczej.

Celem podejmowanych badań jest ocena przewidzianych przez prawo karne odrębnych sposobów postępowania wobec uzależnionych od środków odurzających sprawców przestępstw oraz rozważenie kwestii, czy polski, prawnokarny model traktowania narkomanów, uwzględniający pewną relację pomiędzy określoną prawnie odpowiedzialnością a możliwością leczenia i rehabilitacji, odpowiada racjonalnym rozwiązaniom prawnym w zakresie redukcji popytu na środki odurzające. Wieloaspektowe ujęcie przedmiotu badań wymaga nadto wyodrębnienia i oceny środków interwencji prawnej znajdujących zastosowanie wobec nieletnich uzależnionych od środków odurzających, dopuszczających się czynów karalnych lub wykazujących przejawy demoralizacji.

Właściwa eksplikacja zagadnienia poprzedzona została rozważaniami dotyczącymi sporów terminologicznych, a także próbą wyjaśnienia natury zjawiska narkomanii, jego psychospołecznych uwarunkowań i społecznie ujemnych skutków. Objaśnieniom terminologicznym towarzyszył zamysł nie tylko rekonstrukcji znaczenia poszczególnych terminów, ale także uchwycenia istniejących między nimi relacji i zaproponowania pewnej konwencji terminologicznej. Dla bardziej dogłębnego poznania badanego problemu starano się odnieść do natury, istoty zjawiska narkomanii, jej uwarunkowań i następstw, co wymagało wyjścia poza sferę prawną i przyjęcia w rezultacie pewnych gotowych założeń wypracowanych w ramach innych dziedzin naukowych.

Rozważenie zagadnień leżących na przedpolu właściwego tematu stanowiło punkt wyjścia dla wyeksponowania problemów wynikających z posłużenia się środkami prawa, przede wszystkim prawa karnego, jako formą reakcji na zjawisko nadużywania narkotyków. Wyłoniono zasadniczą kwestię, w jaki sposób zachować równowagę pomiędzy dwoma, zdawałoby się przeciwstawnymi, kierunkami: z jednej strony ingerencją prawa, które w pierwszej kolejności posługuje się karą wymierzaną narkomanom-przestępcom, a z drugiej strony działaniami leczniczymi i rehabilitacją osób uzależnionych. W związku z koniecznością oddziaływania na osobę uzależnioną (chorą) zaakcentowano, pojawiający się w ramach prawa, problem leczenia, który pociąga za sobą potrzebę poszukiwania odrębnych sposobów postępowania wobec wskazanej kategorii sprawców.

Rozwinięcie zasadniczego wątku pracy wiązało się z przedstawieniem prawnego modelu postępowania wobec osób uzależnionych w ujęciu polskiego prawa karnego. Starano się w sposób względnie rozległy spojrzeć na różne warianty konstrukcji prawnych, pozwalających na odstąpienie od posługiwania się sankcją karną wobec narkomanów na rzecz alternatywy leczenia odwykowego. Pewien akcent prawnoporównawczy pozwolił zilustrować koncepcje postępowania wobec narkomanów-przestępców przyjęte na gruncie wybranych obcych ustawodawstw, a zarazem przyjrzeć się, w jakim zakresie polski ustawodawca nawiązał do tych rozwiązań.

Odrębną uwagę poświęcono modelowi postępowania wobec nieletnich narkomanów popełniających czyny karalne bądź wykazujących przejawy demoralizacji. Mając na uwadze, iż jest to populacja, którą najbardziej dotyka zjawisko narkomanii, rozważono, czy aktualne rozwiązania prawne stanowią podstawę właściwej ochrony nieletnich przed narkomanią, czy istnieje w tym zakresie odpowiedni katalog środków prawnych, w szczególności środków leczniczo-wychowawczych.

Podejmując aspekt procesowy postępowania wobec osób uzależnionych od środków odurzających, skupiono uwagę jedynie na szczególnych uregulowaniach procedury karnej, dotyczących narkomanów, pomijając rozwiązania proceduralne, które mogą znaleźć zastosowanie wobec każdego podejrzanego (oskarżonego).

Nie sposób było pominąć kwestii dotyczących podstawowych problemów odpowiedzialności karnej narkomanów, dlatego podjęto próbę analizy zagadnienia poczytalności wskazanej kategorii sprawców, a w dalszej kolejności określenia przestępczości typowej dla tej grupy, ze szczególnym uwzględnieniem znaczenia kryminalizacji posiadania środków odurzających.

W niniejszej pracy chodziło nie tylko o przedstawienie teoretyczno-normatywnych rozważań dotyczących prawnego modelu postępowania wobec uzależnionych od środków odurzających sprawców przestępstw, a obejmujących zagadnienie racji karania tej kategorii sprawców, ale także o skonfrontowanie oczekiwań i ustaleń teoretycznych w tym zakresie z praktyką sądową. Podjęte badania empiryczne oparte na analizie akt sądowych zmierzały do określenia stanowiska praktyki sądowej w zakresie wymiaru kary za przestępstwa popełnione przez narkomanów, co do celów prewencyjnych kary powoływanych przez sąd w akcie jednostkowego wymiaru kary oraz cech osobowości sprawców uzależnionych i okoliczności popełnianych przez nich czynów, uwzględnianych przy podejmowaniu ostatecznych decyzji sędziowskich. Badania aktowe miały na celu również określenie, czy i na ile sądy korzystały z możliwości orzekania środków leczniczych wobec narkomanów. Weryfikacji i uzupełnieniu wyników odnoszących się do poszukiwanych kwestii posłużyły badania ankietowe. Sondaż opinii sędziów zmierzał jednocześnie do ujawnienia poglądów praktyków odnośnie do potrzeby stosowania wobec narkomanów różnych form postępowania psychoterapeutycznego, łączonych z karą kryminalną lub ją poprzedzających, jak też racji posługiwania się karą kryminalną wobec tej kategorii sprawców.

Mając na uwadze, iż w stosunku do pewnej grupy narkomanów represja karna w postaci bezwzględnej kary pozbawienia wolności zostaje zrealizowana, poddano rozważeniu problem oceny systemów oddziaływania na wskazaną kategorię sprawców osadzonych w zakładach penitencjarnych oraz rozważono dylemat stosowania w tych wypadkach przymusowej bądź dobrowolnej terapii. Prowadzony wywód dotyczył teoretycznego modelu leczenia narkomanów pozbawionych wolności, nie obejmował natomiast oceny rzeczywistej działalności leczniczej i terapeutycznej więziennictwa, czy istniejącego w tym zakresie systemu organizacyjnego.

Wieloaspektowość przedmiotu badań nie pozwala na wyczerpujące omówienie wszystkich kwestii wynikających z tej złożonej problematyki i stwarza niebezpieczeństwo pominięcia niektórych mniej istotnych zagadnień. W pracy skoncentrowano jednak uwagę na zagadnieniach mających najistotniejsze znaczenie dla podjętej problematyki.