Szczotka Jerzy, Najem i użyczenie egzemplarzy utworu jako odrębne pola eksploatacji

Normatywne korzenie tematu niniejszego opracowania wyrastają z regulacji zawartej w art. 50 ustawy z dnia 4 lutego 1996 r. o prawie autorskim i prawach pokrewnych, określającej w sposób przykładowy odrębne pola eksploatacji utworu . Dokładniej zaś chodzi o pkt 2 tego przepisu, gdzie polski ustawodawca wskazał „użyczenie lub najem oryginału albo egzemplarzy, na których utwór utrwalono”. Rozważania podjęte w pracy służą prezentacji właśnie tych dwóch wyraźnie wyodrębnionych, szczególnych sposobów korzystania z utworu. Pola, o jakich mowa, umieszczono w obrębie szerszego obszaru eksploatacji, określonego przez legislatora jako „obrót oryginałem albo egzemplarzami, na których utwór utrwalono”. Konieczność precyzyjnego rozgraniczenia i zdefiniowania poszczególnych pól w tej przestrzeni wydaje się zrozumiała i również znajduje swe odzwierciedlenie w treści opracowania.

Tytuł pracy nawiązuje bezpośrednio do powołanej wyżej regulacji. Pominięcie w nim określenia „oryginał” – występującego w przepisie art. 50 pkt 2 pr. aut. – jest posunięciem świadomym, zmierzającym do uproszczenia formuły językowej nie tylko tytułu, lecz w konsekwencji także całości prezentowanej materii. Pozwala to usprawnić tok prowadzonych wywodów i zwiększyć ich przejrzystość, unikając równocześnie kolizji z terminologią normatywną i nie powodując zawężenia zakresu tematycznego badań. Dopuszczalność takiego zabiegu usprawiedliwiają racje merytoryczne, moim zdaniem trafna jest bowiem teza – uzasadniana w treści pracy – że oryginał utworu jest także jego egzemplarzem.

Podjęty temat nie został dotychczas kompleksowo opracowany w doktrynie prawa autorskiego, trudno też znaleźć liczne wypowiedzi przedstawicieli nauki dotyczące poszczególnych zagadnień mieszczących się w jego ramach. Okoliczności te sprawiają, że próba całościowego, monograficznego przedstawienia problematyki najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako odrębnych pól eksploatacji stanowi interesujące i raczej niełatwe wyzwanie badawcze.

Walorem tematu, w mojej opinii, jest jego klasyczny charakter, który może być dostrzegany i potwierdzony z dwóch różnych punktów widzenia. Pierwszy wynika z odniesienia do tradycyjnych – wywodzących się jeszcze z rzymskiego ius civile – instytucji prawa zobowiązań, jakimi są umowa najmu i użyczenia, funkcjonujące w wymiarze zarówno prawnym, jak i praktycznym przez stulecia i cieszące się do dziś niesłabnącą popularnością.

Drugi punkt widzenia, ujawniający klasyczną jakość tematu związany jest natomiast z płaszczyzną samego prawa autorskiego. Nie można zaprzeczyć, że najem i użyczenie egzemplarzy utworu, jako odrębne normatywnie pola eksploatacji, są – w porównaniu nie tylko ze wspomnianymi typami umów, lecz także z wieloma innymi odrębnymi formami eksploatacji dzieł – instytucjami stosunkowo „młodymi” w tej dziedzinie, choć ostatnio raczej nie zyskującymi na znaczeniu. Jednakże postrzegając je z perspektywy dokonującej się w zasadzie permanentnie – za sprawą gwałtownie postępującego rozwoju techniki – rewolucji prawa autorskiego, można już teraz formułować opinie o ich klasycznym charakterze.

Optyka, którą wyżej wskazano, wyznacza dodatkowy – nie pominięty w niniejszym opracowaniu – wymiar postrzegania najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Chodzi o ujęcie dynamiczne tych instytucji, tj. oznaczanie ich kształtu i usytuowania, dokonywane bezpośrednio w nurcie zachodzących – rewolucyjnie, jak wspomniano – zmian techniki, a przez to i prawa. Jest to niezwykle interesujący aspekt tematu, znacznie poszerzający jego pole badawcze, bez którego – moim zdaniem – obraz problematyki objętej tytułem pracy nie byłby kompletny. Ta uwaga stanowi równocześnie wskazanie przyczyny, dla której w pracy pojawiają się dokładniejsze odniesienia do kwestii czasami nie w pełni lub nie tylko wprost dotyczących najmu i użyczenia, np. problematyki zbiorowego zarządzania prawami autorskimi czy ustawowych granic dozwolonego użytku osobistego. Bardziej uważne analizy czynione są także w odniesieniu do zagadnień powiązanych z tematem pracy nie w sposób wprawdzie wyłączny, lecz budzących szczególne zainteresowanie nauki i praktyki, np. niektórych innych niż twórca podmiotów prawa autorskiego (pracodawca, instytucja naukowa, uczelnia i przede wszystkim producent oraz współtwórcy utworu audiowizualnego) czy też ustawowego wymogu specyfikacji pól eksploatacji utworu.

Powyższe konstatacje uzupełnić trzeba uwagą, że wskazane odniesienie do instytucji uregulowanych obecnie w kodeksie cywilnym (umowa najmu i użyczenia) ma w niniejszej pracy zakres zarówno ilościowo, jak i jakościowo ograniczony, limitowany przez cel, jakiemu służy. Podkreślić bowiem jeszcze raz należy, że fundamentalny nurt rozważań prowadzony jest na płaszczyźnie prawa autorskiego i dotyczy najmu oraz użyczenia egzemplarzy utworu jako odrębnych pól eksploatacji dzieł. Nie jest zatem zamiarem autora – jako wykraczające poza ramy tematyczne pracy – dogłębne i wszechstronne omówienie wskazanych typów umów w oparciu o ich kodeksową regulację.

W zarysowanym kontekście zwrócić także należy uwagę na złożoność jurydyczną materii objętej tematem – jej opracowanie nie jest łatwe ze względu na wspomnianą więź merytoryczną z dziedziną klasycznego prawa cywilnego. Konieczna staje się zatem nie tylko odpowiednia znajomość regulacji obowiązującej w tej dziedzinie, lecz także umiejętność właściwej – odpowiedniej ze względu na specyfikę przedmiotu prawa autorskiego – interpretacji odnośnych unormowań.

W ramach uwag wstępnych do niniejszej pracy szczególnie istotne znaczenie ma zastrzeżenie, że prezentacja tematu – zgodnie z zamiarem autora – prowadzona będzie na gruncie polskiego prawa autorskiego. Nawiązania do legislacyjnych rozwiązań, osiągnięć nauki i judykatury innych państw mają incydentalny charakter i nie aspirują żadną miarą do uzyskania waloru prawnoporównawczego. W konsekwencji oznacza to koncentrację na dorobku polskiej doktryny i orzecznictwa jako podstawowym materiale wspierającym prowadzone wywody. Przykłady pochodzące z obcych ustawodawstw prawnoautorskich mają na celu uwypuklenie bądź też wzmocnienie tez i argumentów formułowanych na rodzimym gruncie normatywnym.

Powyższa uwaga nie może być oczywiście w pełni odniesiona do regulacji najmu i użyczenia egzemplarzy utworu w europejskim (dyrektywy) i międzynarodowym (konwencje) prawie autorskim. Odnotować jednak należy, że uważna prezentacja tych zagadnień nie służy przede wszystkim celom prawnoporównawczym, lecz pełni zróżnicowaną rolę – pozwala np. ukazać genezę rozwiązań polskich, określać zakres ich stosowania, wytyczać kierunek lub uzasadniać sposób ich interpretacji lub nowelizacji, a ponadto ilustrować aktualne tendencje rozwoju prawa autorskiego.

Wyjaśnić należy, że ze względu na przejrzystość rozważań termin „twórca” zasadniczo zastrzeżony został w wypowiedziach autora niniejszego opracowania wyłącznie na oznaczenie osoby, która stworzyła dzieło, chyba że określone wywody – z uzasadnionych przyczyn – budowane są na odmiennej terminologii normatywnej. Zaznaczyć bowiem trzeba, że w ustawie o prawie autorskim pojęcie to nie ma jednoznacznego desygnatu i czasami odnoszone jest do każdego podmiotu autorskich praw majątkowych. Natomiast pojęcie „autor” – niewystępujące w obowiązującej ustawie – w prowadzonych rozważaniach przypisane znaczeniowo zostaje do każdego podmiotu autorskich praw majątkowych, w tym więc także do twórcy.

W pracy dominuje oczywiście formalno-dogmatyczna metoda badania zgromadzonego materiału, nierzadko w ujęciu historycznym, uzupełniona incydentalnie elementami prawnoporównawczymi, w sposób istotny wsparta dorobkiem teorii prawa i praktyki pochodzącej przede wszystkim z orzecznictwa sądowego.

Struktura niniejszego opracowania została dobrana z zamiarem optymalnego przedstawienia tematu zarówno z merytorycznego punktu widzenia, jak i pod kątem sposobu jego prezentacji.

Racje merytoryczne zaważyły na kolejności rozpatrywanych zagadnień – począwszy od przesłanek i genezy wyodrębnienia najmu i użyczenia jako oddzielnych pól eksploatacji utworu (rozdz. I), poprzez ich obecność w międzynarodowych umowach z zakresu prawa autorskiego (rozdz. II), aż do szczególnej, dokładnej regulacji tych instytucji w unijnej dyrektywie (rozdz. III). Ukazanie procesu normatywnego wyodrębniania najmu i użyczenia egzemplarzy utworu zamknięte jest prezentacją tej kwestii w ujęciu historycznym, odniesionym do polskiego prawa autorskiego (rozdz. IV). Powyższe zagadnienia zostały objęte ramami czterech pierwszych rozdziałów opracowania i aby ich merytoryczna więź była bardziej klarowna – powiązane w jedną, pierwszą część pracy, zatytułowaną „Normatywne wyodrębnienie najmu i użyczenia egzemplarzy utworu jako pól eksploatacji”.

Część druga pracy poświęcona została – w zamiarze autora – kompleksowej i pogłębionej prezentacji regulacji prawnej najmu i użyczenia egzemplarzy utworu w obowiązującej w naszym kraju ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych. Najważniejsze z merytorycznego punktu widzenia aspekty tej prezentacji ujęte zostały w trzy odrębne rozdziały – podmiot autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu (rozdz. V), charakter, treść i ograniczenia tego prawa (rozdz. VI) oraz szczególnie istotna z praktycznego punktu widzenia problematyka dozwolonego korzystania z wynajętych i użyczonych egzemplarzy utworu (rozdz. VII).

Przedstawiony powyżej zarys struktury niniejszego opracowania wymaga uzupełnienia trzema istotnymi uwagami.

Pierwsza to usprawiedliwienie zachowania ciągłości numeracji rozdziałów przy równoczesnym zastosowaniu podziału pracy na dwie części. Jest to posunięcie świadome autora, które ma na celu z jednej strony uproszczenie struktury – podstawowy podział materii oparty został na rozdziałach i ich nieprzerwane oznaczenie kolejności wyznacza właściwy historycznie, merytorycznie i logicznie tok rozważań. Z drugiej strony podział taki przyczynia się także do podkreślenia więzi, jaka istnieje pomiędzy wszystkimi cząstkowymi zagadnieniami składającymi się na jednorodną treść pracy. W tej optyce podział na dwie wspomniane wyżej części ma walor przede wszystkim, choć nie wyłącznie, formalny – służy mianowicie uwypukleniu podziału całości przedstawianej materii na dwa podstawowe, istotne i rozdzielne merytorycznie bloki zagadnień, których istnienie bez tego zabiegu mogłoby pozostać nieco w cieniu. Ukazanie tej dychotomii wzbogaca moim zdaniem efekt oznaczenia i identyfikacji obszaru badań.

Druga uwaga dotyczy podziału i usytuowania w odrębnych rozdziałach (VI i VII) problematyki ustawowych ograniczeń autorskiego prawa do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Argumentem broniącym zasadności tego zabiegu jest, w mojej opinii, wskazanie na odrębność merytoryczną prezentowanych w obydwu rozdziałach zagadnień. Materia, której poświęcony został rozdział VI (zatytułowany: „Autorskie prawo do najmu i użyczenia egzemplarzy utworu”) obejmuje swym zakresem także problematykę ograniczeń praw autora, tj. kwestię dozwolonego ustawowo najmu i użyczenia egzemplarzy chronionego utworu. Natomiast w rozdziale VII – zgodnie z jego tytułem – umieszczono problematykę dozwolonego korzystania z utworu udostępnionego w drodze najmu lub użyczenia jego egzemplarza.

Trzecia uwaga wyjaśnia sposób włączenia w ramy strukturalne pracy tych regulacji prawnych z kodeksu cywilnego dotyczących umów najmu i użyczenia, które znaleźć mogą nie tylko teoretyczne zastosowanie na polu najmu i użyczenia egzemplarzy utworu. Decydującą w tej kwestii rolę odegrała teza, że umowa najmu i użyczenia powinna być potraktowana jako instrument prawny wykonywania przez autora swego uprawnienia do korzystania z utworu na omawianych polach. Przyjęcie tego stanowiska zadecydowało po pierwsze, o uznaniu za istotne zagadnienia statusu prawnego autora jako wynajmującego i użyczającego w świetle przepisów kodeksu cywilnego i jego włączeniu do tej części rozdziału 6, która dotyczy treści i wykonywania autorskiego prawa do korzystania z utworu na polu najmu i użyczenia jego egzemplarzy. Po drugie, jako ważna potraktowana została kwestia paralelna, tj. ustalenie – w świetle przepisów kodeksu cywilnego – statusu prawnego najemcy egzemplarza utworu i osoby biorącej taki przedmiot w użyczenie. Kwalifikacja merytoryczna tego zagadnienia przesądziła o umieszczeniu go w rozdziale 7, poświęconym warunkom i zakresowi dozwolonego korzystania z wynajętych i użyczonych egzemplarzy utworu.