Bodnar Adam (red.), Gliszczyńska-Grabias Aleksandra (red.), Wieruszewski Roman (red.), Wyrzykowski Mirosław (red.), Mowa nienawiści a wolność słowa. Aspekty prawne i społeczne

Do rąk czytelników oddajemy publikację prezentującą materiały z ogólnopolskiej konferencji naukowej zorganizowanej przez Poznańskie Centrum Praw Człowieka Instytutu Nauk Prawnych PAN oraz Zakład Praw Człowieka Wydziału Prawa i Administracji UW, dzięki wsparciu finansowemu Trust for Civil Society in Central and Eastern Europe. Konferencja, która miała miejsce 30 listopada 2009 r. w Poznaniu, zgromadziła ponad 80 naukowców, ekspertów, działaczy organizacji pozarządowych, studentów i innych osób zainteresowanych tematyką mowy nienawiści. Było to już kolejne wydarzenie naukowe stanowiące wspólną inicjatywę ośrodków poznańskiego i warszawskiego, którego kontynuacją będą następne konferencje podejmujące tematykę ważnych współczesnych wyzwań w zakresie prawa praw człowieka. Przypomnijmy, że poprzednie dwie wspólne konferencje zaowocowały książką Orientacja seksualna i tożsamość płciowa. Aspekty prawne i społeczne (pod red. R. Wieruszewskiego i M. Wyrzykowskiego) wydaną w 2009 r. przez Instytut Wydawniczy EuroPrawo.

Zagadnienie mowy nienawiści, definiowanej przez Komitet Ministrów Rady Europy jako "każda forma wypowiedzi, która rozpowszechnia, podżega, propaguje lub usprawiedliwia nienawiść rasową, ksenofobię, antysemityzm lub inne formy nienawiści oparte na nietolerancji, włączając w to nietolerancję wyrażaną w formie agresywnego nacjonalizmu lub etnocentryzmu, dyskryminacji lub wrogości wobec mniejszości, migrantów, lub osób wywodzących się ze społeczności imigrantów" , pozostaje jednym z najbardziej problematycznych obszarów w zakresie relacji i poszukiwania równowagi pomiędzy wolnością słowa a potrzebą ochrony godności osób należących do tradycyjnie dyskryminowanych mniejszości lub grup społecznych.

Autorzy poszukują odpowiedzi na pytanie, czy w demokratycznym państwie wolność słowa osoby głoszącej nienawistne, rasistowskie, ksenofobiczne, antysemickie czy totalitarne poglądy i idee powinna podlegać ograniczeniom - włączając w to sankcje karne - czy też wolność ta obejmuje nawet tego rodzaju nienawistne treści? Czy w tym przypadku można w ogóle mówić o ograniczeniu wolności słowa, czy też formułowanie wypowiedzi o skrajnym charakterze i wydźwięku stanowi nadużycie prawa do wolności słowa, wykluczające ze sfery publicznej debaty? Czy zasady poszanowania równości wobec prawa oraz godności każdego człowieka przeważają w pewnych okolicznościach nad prawem do swobody wypowiedzi? Zastanawiamy się również nad skutecznością stosowania instrumentów prawnych wobec różnych form agresji werbalnej, poddając krytycznej analizie dotychczasową praktykę w tym zakresie. Rozważaniom na tematy prawne towarzyszy podejmowanie problemów z zakresu socjologii i językoznawstwa, takich jak definiowanie mowy nienawiści, określenie skali i postaci występowania tego zjawiska w przestrzeni publicznej, oraz wpływ mowy nienawiści na wykluczenie mniejszości w życiu społecznym.

Zaproszenie do złożenia tekstów przyjęli uznani eksperci różnych dziedzin i specjalizacji. Niezwykle cennym uzupełnieniem kolejnych rozdziałów książki są również nadesłane głosy w dyskusji, świadczące o dużym zainteresowaniu podjętym tematem. Naszym zamiarem było, aby publikacja stanowiła rzetelne wprowadzenie do tematyki mowy nienawiści, analizę regulacji prawnych oraz metod i środków pozaprawnych służących jej przeciwdziałaniu. Czytelnicy znajdą w książce odpowiedzi na pytania o szczegółową charakterystykę nienawistnych treści, o najbardziej efektywne metody przeciwdziałania im za pomocą środków prawnych i pozaprawnych, o skalę ich występowania oraz o krajowe i międzynarodowe orzecznictwo w odniesieniu do różnych form mowy nienawiści. Publikacja zawiera ponadto wnikliwą analizę społecznych uwarunkowań występowania tego zjawiska w przestrzeni publicznej oraz próbę wyjaśnienia go z punktu widzenia socjologii.

Mamy nadzieję, że książka ta trafi do możliwie najszerszego grona odbiorców: prawników, socjologów, dziennikarzy, funkcjonariuszy organów ścigania, redakcji tytułów prasowych, organizacji pozarządowych, jednostek administracji rządowej odpowiedzialnych za formułowanie i wdrażanie regulacji oraz programów nakierowanych na przeciwdziałanie wszelkim formom nietolerancji i dyskryminacji. Ponadto, adresatami książki są wykładowcy i studenci prawa, socjologii, dziennikarstwa, politologii, europeistyki, stosunków międzynarodowych, jak również wszystkie inne osoby zainteresowane tematyką granic wolności słowa w odniesieniu do mowy nienawiści.

Chcielibyśmy, aby niniejsza publikacja przyczyniła się do pogłębienia dyskusji nad zagadnieniem mowy nienawiści. Temat ten jest szeroko omawiany w każdym demokratycznym i przestrzegającym praw człowieka kraju. Ma szczególne znaczenie w wielokulturowym państwie oraz społeczeństwie, które każdego dnia staje wobec dylematu wytyczania właściwych granic korzystania z praw i wolności przez jednych, w celu poszanowania praw i wolności drugich.

Roman Wieruszewski

Mirosław Wyrzykowski

Adam Bodnar

Aleksandra Gliszczyńska-Grabias