Mostowik Piotr (red.), Międzynarodowe prawo rodzinne. Filiacja. Piecza nad dzieckiem. Alimentacja

Z uwagi na dużą mobilność ludzi, w tym rodzin, istotnego znaczenia nabrały współcześnie rozwiązania prawne określające międzynarodową właściwość sądów oraz prawo miarodajne w sprawach ze stosunków między rodzicami a dzieckiem, jak też reguły uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń. Ostatnie lata przyniosły dalszy wzrost liczby przepisów dotyczących międzynarodowych relacji rodzicielskich i opiekuńczych. Nasiliły się, widoczne już pod koniec XX w., tendencje do coraz bardziej szczegółowego regulowania tych zagadnień. W wielu sytuacjach miejsce źródeł prawa o genezie krajowej zajęły akty normatywne o genezie międzynarodowej, w szczególności konwencje haskie i rozporządzenia unijne.

Stosunki między rodzicami i dziećmi stanowią podstawę funkcjonowania rodziny oraz są zasadniczym przedmiotem prawa rodzinnego, a centralnym punktem współczesnych rozwiązań prawnych jest osoba dziecka. Rodzina jest grupą społeczną, która powstaje i rozwija się wraz z przychodzeniem na świat dzieci. Powstają wówczas relacje macierzyństwa i ojcostwa, a także relacje z krewnymi, szczególnie intensywne w odniesieniu do rodzeństwa i dziadków. W braku rodziców (tj. ich śmierci albo niemożności wychowania dziecka, ewentualnie pozbawienia władzy rodzicielskiej) relacje naturalne mogą być naśladowane dzięki odpowiednim rozwiązaniom prawnym, tj. pieczy zastępczej, opiece prawnej i przysposobieniu dziecka.

W dobrze funkcjonującej rodzinie dobro dzieci jest zwykle przedmiotem troski samych rodziców, a dziecko pozostaje też w relacjach z innymi osobami bliskimi. Rodziny, nie tylko te charakteryzowane jako międzynarodowe, nie muszą potrzebować do dobrego funkcjonowania udziału instytucji sądowych, opiekuńczych, państwowych lub samorządowych . Jeżeli jednak taka potrzeba występuje (np. z uwagi na konflikt między matką i ojcem, brak rodziców dziecka, potrzebę zabezpieczenia interesów majątkowych), to w sytuacjach z elementem zagranicznym potrzebne jest zastosowanie specyficznych rozwiązań prawnych. W sytuacji rozrzucenia po świecie członków rodziny występuje potrzeba rozwiązania problemu kolizji praw oraz właściwości sądów różnych państw.

Stan normatywny w trzeciej dekadzie XXI w. jest rezultatem zmian ustawodawstwa krajowego (nowelizacji Kodeksu postępowania cywilnego z 2008 r. oraz nowych Prawa prywatnego międzynarodowego z 2011 r. i Prawa o aktach stanu cywilnego z 2014 r.) oraz wejścia w życie kolejnych konwencji sporządzonych pod auspicjami Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego (w tym umów międzynarodowych datowanych na lata 1980, 1996 i 2007), jak też rozporządzeń Unii Europejskiej (w tym rozporządzenia nr 4/2009 i – stosowanego od 1.08.2022 r. – rozporządzenia 2019/1111) oraz powiązanych z nimi nowelizacji kodeksów i ustaw (w tym projektowanych w 2022 r.).

Normy prawne regulujące międzynarodowe sprawy rodzicielskie wynikają obecnie z mozaiki przepisów o różnej genezie: krajowej, międzynarodowej i unijnej. W praktyce są one współstosowane w konkretnej sprawie dotyczącej danego dziecka. Ocena prawa wymaga przy tym uwzględniania przedmiotowo obszarów filiacji (macierzyństwa i ojcostwa), bieżącej pieczy i kontaktów z dzieckiem oraz alimentacji, które mogą być wzajemnie powiązane zarówno na gruncie prawa materialnego, jak i międzynarodowego prawa prywatnego i postępowania cywilnego. W obrocie transgranicznym istotną rolę odgrywają nie tylko normy kolizyjne, wskazujące prawo właściwe, lecz także normy jurysdykcyjne określające właściwość sądów oraz reguły uznawania i wykonywania zagranicznych orzeczeń, które dodatkowo mogą być ze sobą powiązane normatywnie i funkcjonalnie .

Opracowanie dotyczy międzynarodowego prawa rodzicielskiego i opiekuńczego rozumianego szeroko. Po pierwsze, zakres przedmiotowy obejmuje kwestie prawne pochodzenia dziecka, macierzyństwa i ojcostwa oraz stanu cywilnego, jak też prawa i obowiązki rodzicielskie i opiekuńcze oraz kontakty z dzieckiem, a ponadto obowiązek alimentacyjny. Po drugie, kompleksowo przedstawione zostały rozwiązania międzynarodowego prawa prywatnego i postępowania cywilnego, tj. normy kolizyjne oraz reguły jurysdykcji krajowej oraz skuteczności zagranicznych orzeczeń. Są one w praktyce stosowane łącznie w transgranicznych sprawach dziecka. Sprawy te obejmują, najczęściej wzajemne, prawa i obowiązki dziecka oraz jego rodziców, opiekunów prawnych i innych podmiotów, w tym instytucjonalnych, które w obrocie prawnym występują w stosunkach z osobą dziecka lub jego majątkiem. Po trzecie, stan prawny jest omawiany na tle kilku aktów normatywnych o różnej genezie. Przepisy krajowego prawa prywatnego międzynarodowego i postępowania cywilnego w dużej mierze, ale nie całkowicie, ustąpiły miejsca aktom normatywnym o genezie międzynarodowej.

Okoliczność, że regulacje międzynarodowych spraw rodzicielskich, w tym postępowań przed sądami i organami w tych sprawach, są niejako potrójnie złożone, wpłynęła z kolei na zasadnicze założenia redakcyjne, w tym określenie zakresu omawianych zagadnień oraz ich tok i wewnętrzną systematykę. Dodatkowym założeniem było – na tyle, na ile umożliwia to obecna mozaika przepisów – przedstawienie zagadnień w sposób nie tylko aktualny i poprawny teoretycznie, ale i użyteczny dla praktyki.

Tytuł, zawartość i struktura książki są w pewnej mierze wzorowane na Międzynarodowym prawie rodzinnym – autorstwa M. Sośniaka, B. Walaszka i E. Wierzbowskiego – wydanym ponad pół wieku temu przez Ossolineum . Tytuł akcentuje rodzinę, ponieważ położenie prawne dziecka stanowi jej istotną część i jest głównym punktem odniesienia dalszych rozważań. Alternatywnie można by posłużyć się pojęciem międzynarodowego prawa rodzicielskiego i opiekuńczego . Podtytuł precyzuje, że zawartość niniejszego tomu obejmuje kluczowe zagadnienia statusu prawnego dziecka, matki i ojca oraz innych podmiotów wspierających lub zastępujących te osoby (np. opiekuna prawnego lub sądu rodzinnego), lub zobowiązanych do alimentacji.

Zawartość i układ książki wynikają z praktycznego podejścia do kilku spraw z elementem zagranicznym, regulowanych przez normy o różnych zakresach, funkcjach i genezie. Spaja je okoliczność, że w praktyce znajdują one zastosowanie w sytuacjach międzynarodowych (transgranicznych), np. takich, w których dziecko zamieszkuje w innym państwie niż jego matka, ojciec lub – za terminologią przyjętą w umowach międzynarodowych – inny podmiot odpowiedzialności rodzicielskiej.

Kolejne rozdziały części II, III i IV niniejszej publikacji dotyczą różnych przedmiotowych obszarów stosunków między rodzicami i innymi podmiotami a dzieckiem. W ich ramach (tj. filiacji, bieżących spraw dziecka, alimentacji) przedstawione zostaną zagadnienia kolizyjne i międzynarodowego postępowania cywilnego. Przy tej okazji dokładniej zostanie przedstawiony obecny stan źródeł prawa i jego geneza. Część wstępna obejmuje natomiast uwagi materialnoprawne oraz na temat ogólnych tendencji określania jurysdykcji i wskazania prawa właściwego. Część końcowa zawiera uwagi dotyczące mediacji i postępowania sądowego, rozwinięcie tematyki działalności organizacji międzynarodowych oraz stanowi uzupełnienie o wątki prawa karnego. Tytułowe międzynarodowe sprawy rodzicielskie zostały przy tym omówione z uwzględnieniem rozwiązań zaliczanych do części ogólnej prawa prywatnego międzynarodowego oraz międzynarodowego postępowania cywilnego.

Zawartość książki została przy tym – z uwagi na specyfikę obrotu prawnego z zagranicą, rozbudowane źródła prawa i założenie kompleksowego omówienia spraw dziecka – ujęta szerzej niż wspomniany wzorzec. Obejmuje bowiem też węzłowe zagadnienia materialnoprawne (w szczególności kwestię podstawowych zasad krajowego porządku prawnego, do których odnoszą się przepisy kolizyjne i z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego), rozwój jurysdykcyjnego i kolizyjnego łącznika zwykłego (stałego) pobytu dziecka. A także wybrane kwestie postępowania cywilnego w sprawach rodzinnych, ze szczególnym uwzględnieniem mediacji oraz postępowania w razie uprowadzenia dziecka za granicę, a ponadto – uzupełniającą w praktyce funkcjonowanie prawa prywatnego międzynarodowego oraz norm jurysdykcyjnych i o skuteczności zagranicznych orzeczeń – międzypaństwową współpracę w sprawach transgranicznych (w tym pomoc prawną), dorobek Organizacji Narodów Zjednoczonych i Rady Europy, jak też zagadnienia międzynarodowego prawa karnego.

Opracowanie zostało zaprojektowane jako całościowe ujęcie międzynarodowego prawa prywatnego i postępowania cywilnego w sprawach rozpoznawanych pozasądowo lub w postępowaniu cywilnym w zakresie filiacji, bieżącej pieczy nad dzieckiem (sprawowanej przez rodziców lub inne podmioty opiekuńcze) oraz jego alimentacji, jak też zagadnienia wstępne (w tym konstytucyjne) oraz powiązane (w tym publicznoprawne). Autorzy poszczególnych rozdziałów prezentują przy tym własne szczegółowe rozważania, oparte w dużej mierze na dotychczasowym bogatym dorobku naukowym i zawodowym. Praca nad niniejszą publikacją z Autorami poszczególnych części niniejszego całościowego opracowania była zaszczytem. Chciałem raz jeszcze serdecznie podziękować za owocną współpracę w ramach tego przedsięwzięcia.

Oddając książkę Czytelnikom, pozostaje wyrazić nadzieję, że dorobek zespołu autorskiego zostanie przychylnie przyjęty i wypełni lukę na rynku wydawniczym spowodowaną upływem czasu od wydania Międzynarodowego prawa rodzinnego oraz swoistą „klęską urodzaju” działalności legislacyjnej na poziomie krajowym, międzynarodowym i unijnym w ostatnich latach. Oraz że książka będzie przydatna zarówno dla doktryny, jak i praktyki, a tym samym w sytuacjach międzynarodowych ułatwi nie tylko działalność prawników, lecz także pomoże w funkcjonowaniu rodzin oraz przysłuży się realizacji w praktyce zasady dobra dziecka.

Kraków, 22 października 2022 r.

Piotr Mostowik