Stefański Ryszard A., Metodyka pracy prokuratora w sprawach karnych

Metodyka obejmuje „ogół reguł, które opisują sposoby postępowania w danej sytuacji, osiągnięcia określonego celu, realizacji zadania” . Przenosząc to ogólne określenie na sferę działalności prokuratora, metodykę pracy prokuratora w sprawach karnych można zdefiniować jako „ogół reguł, określających sposób prowadzenia przez prokuratora postępowania przygotowawczego, sprawowania nadzoru nad nim oraz udziału w postępowaniu sądowym, służących realizacji zadań postępowania karnego”. Mając na uwadze takie określenie metodyki pracy prokuratora w sprawach karnych, w publikacji zostały przedstawione sposoby prowadzenia przez prokuratora śledztwa lub dochodzenia oraz sprawowania nadzoru procesowego i służbowego nad nimi, a także sposoby jego zachowania w postępowaniu przed sądem pierwszej instancji. Głównie rozważania skoncentrowane są na postępowaniu przygotowawczym, gdyż jest ono podstawowym przedmiotem działalności prokuratorów, a nadto od dogłębnego i sprawnego jego przeprowadzenia – w naszym modelu postępowania karnego – zależy w dużym stopniu przebieg postępowania jurysdykcyjnego i ostateczny wynik całego postępowania. Wprawdzie rozprawa główna ma przewagę nad postępowaniem przygotowawczym, bowiem to na niej zapada rozstrzygnięcie o odpowiedzialności oskarżonego za zarzucany mu czyn, lecz postępowanie przygotowawcze w znacznym stopniu wpływa na dalszy bieg procesu. Świadczy o tym m.in. jeden z celów stawianych postępowaniu przygotowawczemu, jakim jest zebranie, zabezpieczenie i w niezbędnym zakresie utrwalenie dowodów dla sądu (art. 297 § 1 pkt 5 k.p.k.). Trafnie w doktrynie wskazuje się, że „fasadą maskującą rzeczywisty stosunek wzajemny pomiędzy postępowaniem przygotowawczym i merytorycznym rozpoznaniem jest więc ogólnik, iż postępowanie przygotowawcze jedynie «przygotowuje» rozprawę główną” .

Nie sposób wskazać reguł postępowania prokuratora w poszczególnych stadiach procesu, a w szczególności w poszczególnych czynnościach procesowych bez znajomości ustroju prokuratury, jej zasad organizacyjnych i zasad działania. Z tego też powodu opracowanie rozpoczynają rozważania dotyczące miejsca prokuratury w systemie organów państwowych, jej zasad organizacyjnych: jednolitości, centralizmu, jednoosobowego kierownictwa, hierarchicznego podporządkowania i niezależności oraz zasad działania prokuratury: zasady indyferencji, substytucji i dewolucji (rozdział I). Mają one istotne znaczenie dla działań poszczególnych prokuratorów, z których wynika, że w prokuraturze nie funkcjonują zasady rygorystycznej kompetencji oraz niezmienności podmiotu wykonującego czynności procesowe. Konieczne było wykazanie, że organem procesowym jest prokurator, a prokuratura jako jednostka organizacyjna jest urzędem, który stanowi zaplecze organizacyjno-techniczne dla zadań realizowanych przez prokuratorów. Prokuratura jest tylko instytucją skupiającą prokuratorów. W obrębie prokuratury organami państwowymi działającymi w różnego rodzaju postępowaniach są poszczególni prokuratorzy, a nie jednostki organizacyjne, będące zaś w gestii danej jednostki środki osobowe (urzędnicy i obsługa) oraz rzeczowe są do dyspozycji nie tylko kierownika jednostki, lecz wszystkich zatrudnionych w niej prokuratorów.

Dla sprawnego i praworządnego wykonywania zadań przez prokuratora ważne znacznie ma właściwość zarówno rzeczowa, jak i miejscowa prokuratorów. Wyodrębnienie tej problematyki i jej omówienie przed właściwymi rozważaniami dotyczącymi metod wykonywania poszczególnych czynności procesowych (rozdział II) zapobiega uzasadnianiu każdorazowo kompetencji prokuratora do jej wykonania lub udziału w niej.

Ze względu na rodzaj wykonywanych czynności, które niekiedy głęboko wkraczają w sferę praw i wolności obywatelskich, konieczne jest zachowanie przez prokuratora bezstronności, a jej gwarancję stanowi wyłączenie prokuratora. Zasadne zatem było odrębne jej omówienie (rozdział III).

Skoro priorytetowe znaczenie zostało nadanie metodyce pracy prokuratora w postępowania przygotowawczym, została ona ogólnie omówiona w poszczególnych formach postępowania przygotowawczego, tj. w śledztwie i dochodzeniu (rozdział IV).

Po tych ogólnych wskazówkach zostały omówione sposoby podejmowania czynności w zakresie: wszczęcia śledztwa lub dochodzenia (rozdział V), zawiadomienia o przestępstwie (rozdział VI), postępowania sprawdzającego (rozdział VII), czynności procesowych w niezbędnym zakresie (rozdział VIII), odmowy wszczęcia śledztwa lub dochodzenia (rozdział IX), przedstawienia i modyfikacji zarzutów (rozdział X), stron w postępowaniu przygotowawczym (rozdział XI), udziału stron w postępowaniu przygotowawczym (rozdział XII), zamknięcia śledztwa lub dochodzenia (rozdział XIII), nadzoru prokuratora nad postępowaniem przygotowawczym (rozdział XIV), udziału prokuratora w czynnościach sądowych w postępowaniu przygotowawczym (rozdział XV), merytorycznego zakończenia postępowania przygotowawczego (rozdział XVI).

Doceniając znaczenie rozprawy głównej dla rozstrzygnięcia o odpowiedzialności oskarżonego za zarzucane mu przestępstwo, przedstawiono rolę prokuratora w sądowym postępowaniu pierwszoinstancyjnym. Zaprezentowane zostały sposoby zachowania się prokuratora w tym postępowaniu w konkretnych sytuacjach, jakie występują zarówno w fazie przygotowania do rozprawy głównej, na jej wstępie oraz w trakcie dalszego jej przebiegu (rozdział XVII).

Pominięty został udział prokuratora w postępowaniu odwoławczym, kasacyjnym i wznowieniowym przede wszystkim ze względu na znacznie mniejszy krąg prokuratorów biorących w nich udział oraz z reguły już doświadczonych, a także ze względu na to, że jego omówienie znacznie rozszerzyłoby – i tak już dużą – objętość opracowania. Z tego ostatniego powodu nie zostało też przedstawione postępowanie dowodowe oraz stosowanie środków przymusu, w tym środków zapobiegawczych. Nie sposób było omówić wszystkich zagadnień, a konieczne było dokonanie ich selekcji.

Przy omawianiu poszczególnych zagadnień związanych z działaniami prokuratora uwzględniane były przede wszystkim przepisy kodeksu postępowania karnego, mające w tej kwestii podstawowe znaczenia, a także ustawy z dnia 28 stycznia 2016 r. – Prawo o prokuraturze oraz rozporządzenia Ministra Sprawiedliwości z dnia 7 kwietnia 2016 r. – Regulamin wewnętrznego urzędowania powszechnych jednostek organizacyjnych prokuratury . W argumentacji proponowanych rozwiązań zostały wykorzystane wypowiedzi doktryny oraz w szerokim zakresie orzecznictwo Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych. To ostatnie jest często cytowane z względu na jego znaczenie dla praktyki sądowej i prokuratorskiej.

Omawiając postępowanie przygotowawcze, nie sposób było nie uwzględnić wypowiedzi zawartych w Systemie Prawa KarnegoProcesowego, t. X, Postępowanie przygotowawcze, red. R.A. Stefański, Warszawa 2016. Jest to opracowanie pogłębione i aktualne, toteż niektóre partie są in extenso powieleniem moich rozważań zawartych w tym dziele. Trudno byłoby oderwać się od zawartych w nim rozwiązań, jeśli się zważy, że tekst do Systemu był opracowany nie tak dawno. Wykorzystane zostały również inne moje opracowania dotyczące problematyki będącej przedmiotem tej publikacji.

Warszawa, marzec 2017 r.

Ryszard A. Stefański