Zagrodnik Jarosław, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych

Upłynęło zaledwie kilka miesięcy od ukazania się pierwszego wydania Metodyki..., kiedy z początkiem bieżącego roku kalendarzowego ujawniła się pilna potrzeba podjęcia prac nad przygotowaniem kolejnego wydania książki. Jej główną przyczynę stanowiło skierowanie do Sejmu w dniu 27 stycznia 2016 r. Rządowego projektu ustawy o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw, przewidującego głęboką reformę procesu karnego, podporządkowaną założeniu przywrócenia aktywniejszej roli sądu w toku procesu w celu zapewnienia w maksymalnym stopniu zgodności ustaleń faktycznych w aspekcie prawdy materialnej i – co zdumiewające w kontekście funkcji sądu w procesie karnym – zwiększenia efektywności ścigania. Projekt wyznaczył w jasny sposób kierunek nadchodzących nieuchronnie zmian procedury karnej, wskazujący na odwrót w odniesieniu do rozwiązań o fundamentalnym znaczeniu dla ukształtowania modelu procesu sądowego od zmian wprowadzonych przede wszystkim w drodze ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247), określanej dalej mianem noweli wrześniowej, która przyniosła gruntowną przebudowę przebiegu procesu karnego w stadium jurysdykcyjnym, przeprowadzoną pod hasłem zwiększenia kontradyktoryjności procesu sądowego. Intensywność prac legislacyjnych nad wskazanym projektem wzmogła pierwotną potrzebę niezwłocznej, wnikliwej analizy projektowanych rozwiązań prawnych, narzucającą wprost konieczność przemyślenia roli obrońcy i pełnomocnika w nowych realiach prawnych, przesądzonych ostatecznie w ustawie z dnia 11 marca 2016 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 437), nazywanej dalej nowelą marcową. Produktem tych przemyśleń jest niniejsze, drugie wydanie Metodyki..., zawierające bodaj najbardziej aktualne, przynajmniej w momencie jego ukazania się na rynku wydawniczym, całościowe spojrzenie na ukształtowanie w obowiązującym stanie prawnym roli i aktywności procesowej obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym.

Podstawowym założeniem niniejszego opracowania jest dostarczenie praktycznie użytecznej wiedzy i wskazówek dotyczących roli procesowej obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym. Z tego względu rozważania o charakterze teoretycznym z natury rzeczy ustępują pierwszeństwa analizie sposobów oraz możliwości działania obrońcy i pełnomocnika we wskazanych postępowaniach, która w przeważającej mierze opiera się na bogatym orzecznictwie Sądu Najwyższego w tym zakresie. Refleksja teoretyczna, a także ocena niektórych rozwiązań normatywnych stanowią w aspekcie tytułowej problematyki niezbędne podłoże dla szczegółowego zobrazowania zasad działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym. Wymaga podkreślenia, że przedmiotem tej refleksji i oceny są przede wszystkim kwestie i unormowania prawne, które zwracają szczególną uwagę na tle gruntownych zmian procedury karnej zachodzących na przestrzeni ostatnich kilku lat.

Opracowanie składa się z części poświęconej omówieniu rozwiązań prawnych mających podstawowy wpływ na określenie zasad działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym oraz części obejmującej kilkadziesiąt wzorów pism procesowych.

Pierwsza część została podzielona na pięć rozdziałów.

Rozdział I zawiera omówienie kwestii ogólnych dotyczących praktycznych aspektów działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika, związanych m.in. z określeniem jego pozycji prawnej, zakresu umocowania, granic legalności działania obrońcy i pełnomocnika czy podstaw nawiązania stosunku obrończego i stosunku pełnomocnictwa. Kwestie te zostały w rozdziale I wyciągnięte niejako przed nawias ze względu na to, że znaczenie ustaleń, które ich dotyczą, rozciąga się, co do zasady, na cały proces karny i proces karny skarbowy.

Kolejne rozdziały są poświęcone zobrazowaniu zasad dotyczących głównych form aktywności i możliwości praktycznego działania obrońcy i pełnomocnika na poszczególnych etapach procesu karnego i procesu karnego skarbowego do czasu ich prawomocnego zakończenia. Podstawą dla ich zobrazowania jest, co do zasady, przebieg procesu stanowiący postępowanie zwyczajne w sprawach o przestępstwa oraz w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. Wyraźne analogie pomiędzy działalnością procesową obrońcy i pełnomocnika w każdej z wymienionych kategorii spraw powodują, że rdzeń opracowania stanowią rozważania odnoszące się w sposób równoważny do procesu karnego i procesu karnego skarbowego, natomiast rozwiązania funkcjonujące jedynie lub w sposób odmienny na gruncie drugiego z tych postępowań są jednoznacznie sygnalizowane przy okazji omawiania poszczególnych zagadnień. Wzgląd na specyfikę procesu karnego skarbowego przesądził o odejściu od przedstawionych założeń w zakresie pozwalającym na zobrazowanie działalności adwokata i radcy prawnego w postępowaniu szczególnym w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, którego znaczenie praktyczne w sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe wydaje się trudne do przecenienia.

Na kanwie powyższych założeń w rozdziale II poddane zostały analizie zasady i najważniejsze instrumenty aktywności procesowej obrońcy i pełnomocnika w przygotowawczym stadium procesowym, a także niektóre z jej przejawów odgrywające praktyczną rolę przed zawiązaniem procesu karnego lub procesu karnego skarbowego. Rozdział ten zawiera ponadto omówienie działalności adwokata i radcy prawnego w związku ze stosowaniem i kontrolą stosowania środków przymusu stanowiących wyraz najgłębszej ingerencji w sferę wolności i praw człowieka, mianowicie zatrzymania właściwego i tymczasowego aresztowania. W rozdziale tym omówiono również kwestię złożonego trybu kontroli zażaleniowej postanowień o zaniechaniu ścigania karnego, wiodącego do uzyskania przez pokrzywdzonego prawa do wniesienia aktu oskarżenia w sprawie publicznoskargowej, oraz wymagania formalne tego pisma procesowego, jeżeli jego wniesienie jest udziałem wymienionego podmiotu.

Rozdział III obejmuje omówienie zasad rządzących działalnością procesową obrońcy i pełnomocnika w postępowaniu przed sądem I instancji. Zostały w nim zilustrowane najważniejsze możliwości działania (uprawnienia procesowe) wymienionych przedstawicieli, zarówno w ramach konsensualnego modelu rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy w tym postępowaniu, jak i w ramach przebiegu procesu sądowego przewidującego rozpoznanie i rozstrzygnięcie sprawy na rozprawie głównej.

Na rozdział IV składa się analiza działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika w postępowaniu wywołanym wniesieniem apelacji. Główna część tego rozdziału obejmuje omówienie wymagań dotyczących struktury treściowej skargi apelacyjnej, znaczenia poszczególnych jej składników w aspekcie granic kontroli odwoławczej oraz standardów (reguł), którym powinno być podporządkowane sporządzenie apelacji przez obrońcę lub pełnomocnika. Uzupełnieniem tych ustaleń są rozważania ukazujące przekształcenia w ramach modelu postępowania odwoławczego wynikające ze zmian normatywnych przeprowadzonych w ostatnich kilku latach oraz ich znaczenie dla przesunięcia akcentów w obszarze kontroli odwoławczej z funkcji jednoznacznie kontrolnych sądu odwoławczego w stronę postępowania o charakterze kontrolno-rozpoznawczym, w którym wyraźnie wzrasta rola aktywności procesowej obrońcy i pełnomocnika.

Rozdział V poświęcony jest przede wszystkim zasadom dotyczącym sporządzania i wnoszenia przez obrońcę i pełnomocnika nadzwyczajnych środków odwoławczych w postaci kasacji i wniosku o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu. Rozważania w nim zawarte są zdominowane przez kwestie dopuszczalności kasacji i podstaw wznowienia postępowania oraz kwestie związane z wymaganiami szczególnymi, którym muszą odpowiadać skarga kasacyjna i wniosek o wznowienie postępowania. Wynikiem zmian kodeksu postępowania karnego w ramach noweli marcowej jest rozszerzenie omawianego rozdziału o dodatkowy podrozdział zawierający ocenę i analizę skargi na wyrok sądu odwoławczego, która stanowi nowy środek zaskarżenia wprowadzony wskazaną nowelą.

Jak już wyżej zasygnalizowano, dopełnieniem całości opracowania są wzory pism procesowych obrońcy lub pełnomocnika, które odgrywają podstawową rolę w praktyce wymienionych przedstawicieli procesowych.

Niniejsze opracowanie jest adresowane przede wszystkim do adwokatów, radców prawnych oraz aplikantów adwokackich i radcowskich, którzy w swej działalności procesowej wykonują zadania składające się na funkcję obrony lub podejmują działania w charakterze pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym. Można zatem wyrazić nadzieję, że będzie pomocne w praktyce i ułatwi zorientowanie się w aktualnych realiach procesu karnego, stanowiących wypadkową gruntownych i – co być może ważniejsze – niejednorodnych pod względem podstawowych założeń legislacyjnych zmian, jakie miały miejsce w tym obszarze normatywnym na przestrzeni ostatnich kilku lat. Należy sądzić, że opracowanie powinno również zainteresować studentów wydziałów prawa przygotowujących się do odbycia aplikacji adwokackiej lub radcowskiej albo praktyki zawodowej w kancelarii adwokackiej lub kancelarii radcowskiej.

W związku z tym, że w opracowaniu przeprowadzono szczegółową analizę obowiązujących, często nowych przepisów regulujących działalność procesową obrońcy lub pełnomocnika, wynikających ze zmian wprowadzonych w tym zakresie w drodze noweli marcowej, ustosunkowując się do kwestii, które wywołują lub mogą wywoływać kontrowersje w doktrynie i judykaturze, wolno wyrazić przekonanie, że może ono również zwrócić uwagę przedstawicieli nauki procesu karnego.