Zagrodnik Jarosław, Metodyka pracy obrońcy i pełnomocnika w sprawach karnych i karnych skarbowych

Przeobrażenia, jakim uległy w ostatnim czasie proces karny i proces karny skarbowy, przede wszystkim pod wpływem gruntownej reformy procedury karnej przeprowadzonej w drodze ustawy z dnia 27 września 2013 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania karnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. poz. 1247 z późn. zm.), określanej dalej mianem nowelizacji wrześniowej, oddziałują w sposób istotny na ukształtowanie roli procesowej obrońcy i pełnomocnika w postępowaniu w sprawach o przestępstwa oraz w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. Uwidacznia się to głównie w odniesieniu do kontradyktoryjnego modelu rozpatrywania spraw na rozprawie głównej, w którym następuje przerzucenie na strony ciężaru przeprowadzenia dowodów i odpowiedzialności za wynik postępowania oraz rozwinięcie sporu prawnego między nimi, co w sposób naturalny zwiększa znaczenie pomocy prawnej udzielanej stronom przez obrońców i pełnomocników. W przypadku konsensualnego modelu rozpoznawania i rozstrzygania kwestii odpowiedzialności karnej, rozszerzeniu zakresu przedmiotowego spraw, w których może on znaleźć zastosowanie, towarzyszą zmiany, które zwiększają możliwość wpływania przez obrońców i pełnomocników na ostateczny wynik procesu i współkształtowania realizacji standardu sprawiedliwości materialnej w ramach tego modelu. Zasygnalizowane zmiany, oprócz tego, że oznaczają wzbogacenie problematyki udziału obrońcy i pełnomocnika o nowe zagadnienia, przesądzają również o konieczności świeżego spojrzenia w ich świetle na wiele kwestii należących tradycyjnie do zakresu tej problematyki. Na tym tle nie powinno być zgoła nic zaskakującego w stwierdzeniu, że wzrost znaczenia i ewolucja udziału obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym w wyniku wskazanych zmian stanowiły główny impuls do całościowego spojrzenia na ukształtowanie tych ról procesowych w obowiązującym stanie prawnym.

Podstawowym założeniem niniejszego opracowania jest dostarczenie praktycznie użytecznej wiedzy i wskazówek dotyczących roli procesowej obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym. Z tego względu rozważania o charakterze teoretycznym ustępują pierwszeństwa analizie sposobów oraz możliwości działania obrońcy i pełnomocnika we wskazanych postępowaniach, która w znacznej mierze opiera się na bogatym orzecznictwie Sądu Najwyższego w tym zakresie. Omówienie zagadnień teoretycznych, a także ocena niektórych rozwiązań normatywnych stanowią w aspekcie tytułowej problematyki niezbędne podłoże dla szczegółowego zobrazowania zasad działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym.

Opracowanie składa się z części poświęconej omówieniu rozwiązań prawnych mających podstawowy wpływ na określenie zasad działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym oraz części obejmującej kilkadziesiąt wzorów pism procesowych.

Pierwsza część została podzielona na pięć rozdziałów.

Rozdział I zawiera omówienie kwestii ogólnych dotyczących praktycznych aspektów działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika, związanych m.in. z określeniem jego pozycji prawnej, zakresu umocowania, granic legalności działania obrońcy i pełnomocnika czy też podstaw nawiązania stosunku obrończego i stosunku pełnomocnictwa. Kwestie te zostały w niniejszym rozdziale wyciągnięte niejako przed nawias ze względu na to, że znaczenie ustaleń, które ich dotyczą, rozciąga się, co do zasady, na cały proces karny i proces karny skarbowy.

Kolejne rozdziały są poświęcone przedstawieniu zasad dotyczących głównych form aktywności i możliwości praktycznego działania obrońcy i pełnomocnika na poszczególnych etapach procesu karnego i procesu karnego skarbowego do czasu ich prawomocnego zakończenia. Podstawą dla ich zobrazowania jest, co do zasady, przebieg procesu stanowiący postępowanie zwyczajne w sprawach o przestępstwa oraz w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe. Wyraźne analogie pomiędzy działalnością procesową obrońcy i pełnomocnika w każdej z wymienionych kategorii spraw sprawiają, że rdzeń pracy stanowią rozważania odnoszące się w sposób równoważny do procesu karnego i procesu karnego skarbowego. Różnice dotyczące procesu karnego skarbowego są jednoznacznie sygnalizowane w tekście opracowania. Wzgląd na specyfikę tego ostatniego typu postępowania przesądził o odejściu od wskazanej wyżej zasady w stopniu pozwalającym na zobrazowanie działalności adwokata i radcy prawnego w postępowaniu szczególnym w przedmiocie dobrowolnego poddania się odpowiedzialności, którego znaczenie praktyczne w sprawach o przestępstwa skarbowe lub wykroczenia skarbowe wydaje się trudne do przecenienia.

Na kanwie powyższych założeń w rozdziale II poddane zostały analizie zasady i najważniejsze instrumenty aktywności procesowej obrońcy i pełnomocnika w przygotowawczym stadium procesowym, a także niektóre z jej przejawów odgrywające praktyczną rolę przed zawiązaniem procesu karnego lub procesu karnego skarbowego. Rozdział ten zawiera ponadto omówienie działalności adwokata i radcy prawnego w związku ze stosowaniem i kontrolą stosowania środków przymusu stanowiących wyraz najgłębszej ingerencji w sferę wolności i praw człowieka, mianowicie zatrzymania właściwego i tymczasowego aresztowania. W rozdziale tym przedstawiono również złożony tryb kontroli zażaleniowej postanowień o zaniechaniu ścigania karnego wiodący do uzyskania przez pokrzywdzonego prawa do wniesienia aktu oskarżenia w sprawie publicznoskargowej oraz wymagania formalne takiego pisma procesowego.

Rozdział III obejmuje omówienie zasad rządzących działalnością procesową obrońcy i pełnomocnika w postępowaniu przed sądem I instancji. Zostały w nim zilustrowane najważniejsze możliwości działania (uprawnienia procesowe) wymienionych przedstawicieli, zarówno w ramach konsensualnego modelu rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy w tym postępowaniu, jak i w ramach kontradyktoryjnego modelu rozwiązywania sporu prawnokarnego przed sądem I instancji. W zakresie dotyczącym drugiego z tych modelowych rozwiązań sporo miejsca zajęło zobrazowanie zasad postępowania dowodowego na rozprawie głównej i stanowiących ich konsekwencję ograniczeń działalności obrońcy i pełnomocnika w toku dalszego procesu, po wydaniu wyroku w sądzie I instancji. Nie powinno to jednak nasuwać wątpliwości, nie tylko dlatego, że te zasady i ograniczenia wynikają z gruntownych zmian procedury karnej dokonanych w ramach nowelizacji wrześniowej, ale także, a może przede wszystkim dlatego, że bez ich uwzględnienia nie do pomyślenia byłaby skuteczna i przemyślana akcja obrończa lub działalność procesowa pełnomocnika.

Na rozdział IV składa się analiza działalności procesowej obrońcy i pełnomocnika w postępowaniu wywołanym wniesieniem apelacji. Główna część tego rozdziału obejmuje omówienie wymagań dotyczących struktury treściowej skargi apelacyjnej, znaczenia poszczególnych jej składników w aspekcie granic kontroli odwoławczej oraz standardów (reguł), którym powinno być podporządkowane sporządzenie apelacji przez obrońcę lub pełnomocnika. Uzupełnieniem tych ustaleń jest analiza zasad rządzących przeprowadzeniem dowodów na rozprawie apelacyjnej, ukazująca rozszerzenie możliwości reformatoryjnego orzekania w instancji apelacyjnej w wyniku nowelizacji wrześniowej, a w ślad za tym wyraźny wzrost możliwości realnego działania obrońcy i pełnomocnika w toku postępowania apelacyjnego.

Rozdział V poświęcony jest zasadom dotyczącym sporządzania i wnoszenia przez obrońcę i pełnomocnika nadzwyczajnych środków odwoławczych w postaci kasacji i wniosku o wznowienie postępowania zakończonego prawomocnym orzeczeniem sądu. Rozważania w nim zawarte są zdominowane przez kwestie dopuszczalności kasacji i podstaw wznowienia postępowania oraz kwestie związane z wymaganiami szczególnymi, którym musi odpowiadać skarga kasacyjna i wniosek o wznowienie postępowania.

Jak już wyżej zasygnalizowano, dopełnieniem całości opracowania są wzory pism procesowych obrońcy lub pełnomocnika, które odgrywają podstawową rolę w praktyce wymienionych przedstawicieli procesowych.

Niniejsze opracowanie jest adresowane przede wszystkim do adwokatów, radców prawnych oraz aplikantów adwokackich i radcowskich, którzy w swej działalności procesowej będą wykonywali funkcję obrony lub podejmowali działania w charakterze pełnomocnika w procesie karnym i procesie karnym skarbowym. Można zatem wyrazić nadzieję, że będzie pomocne wymienionym praktykom w zakresie wskazanej działalności procesowej i zarazem ułatwi przyswojenie gruntownych zmian procedury karnej wynikających przede wszystkim z nowelizacji wrześniowej. Należy sądzić, że opracowanie powinno znaleźć również zainteresowanie studentów wydziałów prawa przygotowujących się do odbycia aplikacji adwokackiej lub radcowskiej albo praktyki zawodowej w kancelarii adwokackiej lub kancelarii radcowskiej.

W związku z tym, że w opracowaniu przeprowadzono szczegółową analizę obowiązujących, często nowych przepisów regulujących działalność procesową obrońcy lub pełnomocnika, ustosunkowując się w wielu miejscach do kwestii spornych w doktrynie i judykaturze, wolno przypuszczać, że nie pozostaje ono obojętne dla przedstawicieli nauki procesu karnego.