Pecyna Marlena, Merger clause jako zastrzeżenie wyłączności dokumentu, klauzula integralności umowy, reguła wykładni umowy

Rozprawa niniejsza dotyczy pewnego określenia, które nie istnieje w obowiązującym prawie pozytywnym większości – jeżeli nie wszystkich – porządków prawnych (chociaż występuje w regułach modelowych i projektach aktów prawnych), ale ma bardzo ważne znaczenie w świecie praktyki obrotu prawnego, w języku prawniczym umów. Jest to sformułowanie, za którym kryje się rozstrzygnięcie w przedmiocie uregulowania fundamentalnych kwestii prawa cywilnego, w szczególności prawa umów związanych z określeniem granic kompetencji ustalania wiążącej treści umowy, ale także z określeniem modelu umowy, a nawet teorii oświadczenia woli. Biorąc pod uwagę popularność stosowania merger clause w umowach, zwłaszcza o charakterze gospodarczym, można zauważyć, że częstotliwość jej występowania w konkretnych umowach jest odwrotnie proporcjonalna do znajomości materii co do skutków jej wprowadzenia do umowy, zakresu skuteczności i mechanizmu regulacyjnego danej umowy zarówno przez same strony, jak i organy sądowe czy arbitrażowe. Tak jak każda umowa jest inna, tak też można by rzec, że postanowienie umowne określone jako merger clause (zresztą nie tylko w ten sposób, o czym będzie mowa w opracowaniu) również jest odmienne – jeżeli nie w samej literalnej treści, to w skutkach, które wywołuje w odniesieniu do konkretnego stosunku prawnego między określonymi stronami. To prawda. Zważywszy jednak na wspólny czy też w pewnym sensie typowy zakres zastosowania i rdzeń treści tego określenia, można wyróżnić główne problemy związane z jego zastosowaniem w umowie, a także skutkami, które często nie są uświadamiane przez strony i równie często przez organy sądowe lub arbitrażowe rozpoznające spór między stronami dotyczący tejże umowy.

Wedle tych głównych aspektów zastosowania i charakteru prawnego merger clause skonstruowana jest struktura pierwszej części opracowania, czyli: zastrzeżenia wyłączności dokumentu umowy, pod którym należy rozumieć dwa problemy, to jest kwestię materialnoprawnej reguły dowodowej skutkującej zastrzeżeniem wyłączności dokumentu umowy oraz umownego zastrzeżenia formy czynności prawnej, a następnie merger clause jako klauzuli integralności umowy związanej z zagadnieniem ustalania wiążącego strony zakresu porozumienia umownego oraz reguły wykładni umowy. W drugiej części zostały natomiast przedstawione zagadnienia związane z relacją merger clause wobec umowy, znaczeniem merger clause dla zakresu autonomii woli stron w umowie. W tym kontekście postawiony został również problem zmiany w zakresie modelu umowy, co może się wiązać także z koniecznością stworzenia nowej teorii oświadczenia woli (została zaproponowana) albo z pożegnaniem oświadczenia woli jako uzasadnienia istnienia i wiążącego skutku umowy. Następnie przedstawione zostały bardziej szczegółowe rozważania, związane przede wszystkim z zakresem mocy wiążącej merger clause (głównie jako klauzuli integralności umowy) w granicach swobody umów. Do tych zagadnień zaliczone zostały: wpływ merger clause na istnienie i ważność umowy głównie w tym aspekcie, który związany jest z niewadliwą wolą jej zawarcia, oraz na jej treść w kontekście przedkontraktowych obowiązków informacyjnych, zapewnień przedkontraktowych, postanowień uzupełniających umowę. Rozważania o merger clause w drugiej części rozprawy kończy zagadnienie ochrony zaufania strony przed powołaniem się na merger clause przez drugą stronę mimo ważności i skuteczności tej merger clause. Natomiast w podsumowaniu przedstawiona została propozycja uregulowania problematyki merger clause w projekcie kodeksu cywilnego na podstawie wniosków wynikających z rozważań dotyczących tego zagadnienia we wszystkich wyżej przedstawionych aspektach, a także propozycja sformułowania merger clause jako klauzuli umownej, które może być przydatne do zastosowania w konkretnych umowach.

Porządkiem prawnym, z którego merger clause pochodzi, jest angielskie common law, chociaż pod względem wiążącego charakteru i rzeczywistego znaczenia dla umowy została rozwinięta przede wszystkim w systemie amerykańskim. Są to zatem dwa źródłowe systemy, na tle których merger clause musi być przedstawiona w celu zrozumienia jej istoty i zastosowania. W związku z tym w rozprawie pojawia się szereg zwrotów obcojęzycznych, w szczególności anglojęzycznych, nazywających poszczególne instytucje/zagadnienia prawne, w świetle których jest przedstawiana merger clause. Określenia te należy traktować jako swoiste nazwy własne, których przetłumaczenie na język polski nie odda ich znaczenia ani sensu prawniczego, dlatego zdecydowałam się używać tych określeń w oryginalnym brzmieniu (wyjaśniając jednocześnie prawnicze znaczenie poszczególnych pojęć), stawiając na nadrzędność ich właściwego rozumienia nad sformułowaniem po polsku. Z tego także powodu w tytule rozprawy i w jej treści występuje angielskie określenie merger clause jako pojęcie niejako uniwersalne (chociaż nieco magiczne na pierwszy rzut oka, gdyż odbiegające znaczeniem od dosłownego tłumaczenia, ale znane w świecie umów), wokół którego skoncentrowane są rozważania tego opracowania, przy uwzględnieniu jednak jego wieloznaczności, co znajduje odzwierciedlenie zarówno w tytułach rozdziałów, jak i ich treści. Zakresem zainteresowania badawczego objęte są wspomniane systemy common law, a także transpozycja funkcjonowania w nich merger clause do projektowanych regulacji prawa europejskiego i reguł modelowych, a ponadto wiedeńska konwencja o międzynarodowej sprzedaży towarów z 1980 r. jako prawo międzynarodowe obowiązujące w obrocie, w którym merger clause ma szeroki zakres zastosowania. System prawa polskiego oraz wybrane porządki prawa kontynentalnego stanowią natomiast pole do rozważań na temat skutków zastrzeżenia merger clause na tle porządków prawnych, którym tradycja merger clause wywodząca się z common law wydaje się być obca, co nie oznacza, że merger clause nie znajduje w nim ram zastosowania, zarówno de lege lata, jak i de lege ferenda. Szeroki zakres rozważań opartych o common law, gdzie merger clause ma swoje „pochodzenie” prawne i skąd wynika jej fenomen, ukazuje jednak ewolucję podłoża prawnego, które uzasadniało określone zastosowanie i rolę merger clause, ale stwarza także podstawy do określenia ram dostosowania tej klauzuli do tradycji systemów kontynentalnych. Wobec powyższego dogłębne rozważania o inspiracji prawnej dla merger clause, sposobu jej funkcjonowania w systemach źródłowych stanowią nie tylko punkt wyjścia dla rozważań o merger clause, ale także podstawę dla przekładu ujęcia merger clause w tradycji common law na jej ujęcie w tradycji kontynentalnej. Jedynie zrozumienie ratio i zakres zastosowania oraz skuteczności merger clause w systemach źródłowych może stanowić podstawę dla wyprowadzania wniosków dla jej stosowania, a przede wszystkim uregulowania w systemach kontynentalnych, do których należy również polski porządek prawny. Problematyka merger clause nie była dotychczas w pełni uchwytna naukowo i w praktyce prawniczej. Mam nadzieję, że niniejsze opracowanie przybliża jej istotę i wielowymiarowość prawną oraz że udało się rozwinąć w nim myśl o tej pracy zrodzoną w jednym z miejsc międzynarodowego arbitrażu, w których znaczenie merger clause ma tak doniosłe znaczenie.

Paryż, luty 2013