Białecki Marcin, Mediacja w postępowaniu cywilnym

Celem niniejszego opracowania jest analiza instytucji mediacji jako alternatywnej metody rozwiązywania sporów w polskim postępowaniu cywilnym. Przyjętym przeze mnie założeniem jest nie tylko koncentrowanie się na poszczególnych przepisach kodeksu postępowania cywilnego i innych aktów prawnych dotyczących mediacji, ale przede wszystkim skupienie się na funkcji wprowadzonych rozwiązań i ich utylitarności, z zastosowaniem dwóch podstawowych metod badawczych, a mianowicie metody dogmatycznoprawnej oraz prawnoporównawczej. Sposób prezentowanych zagadnień przedstawiony jest nie tylko z perspektywy teorii, ale także w nawiązaniu do pewnych rozwiązań praktycznych, szczególnie poprzez zastosowaną metodę komparatystyczną. Z uwagi na wieloaspektowy, a często wręcz interdyscyplinarny charakter publikacji, postawienie z góry określonych tez lub hipotez byłoby zabiegiem niezwykle trudnym i z tych też względów uznałem, że celowe będzie wyraziste zasygnalizowanie spornych w doktrynie zagadnień w taki sposób, aby stały się one podłożem przedstawianych konkluzji w formie wniosków bądź postulatów de lege ferenda.

Mając na uwadze cele wprowadzenia instytucji mediacji, wskazuje się po pierwsze na dążenie do odciążenia sądownictwa państwowego oraz po drugie na ułatwienie dochodzenia roszczeń cywilnych i udzielenie ochrony prawnej stronom, które wybiorą taką metodę rozwiązania sporu. Zagadnieniem otwartym pozostaje kwestia, czy rzeczywiście mediacja w obecnym kształcie i z ukształtowanym do niej podejściem przyczyniać się będzie do wprowadzenia zmian w kulturze prawnej, skutkujących widocznym odciążeniem sądów powszechnych. Kolejnym znakiem zapytania jest przywoływany w doktrynie ewentualny wpływ mediacji na ustrojową rolę sądów, tworzenie nowych wzorców współpracy sądów z instytucjami pozasądowymi oraz zmianę społecznych wzorców rozstrzygania sporów. Liczne sukcesy w wykorzystaniu instytucji mediacji w niektórych systemach prawnych, gdzie duża liczba spraw cywilnych kończy się zawarciem ugody przed mediatorem, zadecydowały o ostatecznym wprowadzeniu tej instytucji do polskiego kodeksu postępowania cywilnego.

Monografia podzielona została na sześć merytorycznych części, na które składają się poszczególne rozdziały. Każdy z rozdziałów ma osobny tytuł oraz wewnętrzną systematykę.

Rozdział I poświęcony jest w całości zagadnieniom ogólnym, a w szczególności pojęciom alternatywnych metod rozwiązywania sporów oraz mediacji. Z uwagi na umiejscowienie mediacji wśród innych metod ADR (alternatywnego rozwiązywania sporów) za konieczne uznałem zajęcie się genezą zjawiska ADR z perspektywy prawnoporównawczej, a także z punktu widzenia prawa polskiego. W ramach tej części rozważań, opierając się na dostępnej literaturze i przeprowadzonych w doktrynie badaniach, przedstawiłem klasyfikację alternatywnych metod rozwiązywania sporów, koncentrując się przede wszystkim na analizie metod ADR w polskim postępowaniu cywilnym, na przykładzie instytucji arbitrażu i mediacji. Tak przyjęty układ tej części opracowania pozwolił mi na zajęcie się kluczowym pojęciem zawartym w tytule, a mianowicie pojęciem mediacji. W celu zachowania przyjętej systematyki poruszanych zagadnień skupiłem się przede wszystkim na: ratio legis wprowadzenia instytucji mediacji do kodeksu postępowania cywilnego, zasadach postępowania mediacyjnego oraz rodzajach mediacji.

Rozdział II stanowi de facto prawnoporównawczą analizę instytucji mediacji. Decydując się na zastosowanie jako jednej z metod badawczych metody komparatystycznej, stanąłem przed dylematem wyboru dwóch możliwych rozwiązań. Pierwszy z modeli - klasyczny i w doktrynie stosowany najczęściej - zakłada, aby mediacja była opisana na przykładzie rozwiązań w kilku ustawodawstwach. Drugi z modeli - wykorzystywany rzadziej i wymagający szerokiego spojrzenia na analizowaną instytucję - ma stanowić próbę udzielenia odpowiedzi na pytanie, jaką rolę odgrywa mediacja w ustawodawstwach innych państw na podstawie zastosowanych kryteriów szczegółowych. Ostatecznie wybór padł na ostatni z opisanych modeli, co podyktowane było chęcią uzupełnienia pewnej luki w polskiej literaturze przedmiotu w tym zakresie. W ramach tego rozdziału dokonałem prawnoporównawczej analizy instytucji mediacji ze szczególnym naciskiem na poniższe zagadnienia. W pierwszej kolejności zająłem się definicjami legalnymi mediacji i typami regulacji tej instytucji. Dalsza część poświęcona jest modelom mediacji, jej instytucjonalnym powiązaniem z postępowaniem cywilnym oraz mediacji online, caucus i shuttle. W celu zachowania pewnej konsekwencji w zakresie konstrukcji całego opracowania zająłem się także kwestią struktury i przebiegu postępowania mediacyjnego oraz jego zakończeniem. Osobnej analizie poddane zostały rozwiązania dotyczące kosztów postępowania mediacyjnego oraz instytucji mediatora, w szczególności: systemu kształcenia mediatorów, ich obowiązków, ewentualnej odpowiedzialności cywilnej, wyboru mediatora, systemu wynagradzania i prawa zawodowego mediatorów.

Rozdział III poświęcony jest w całości instytucji mediatora w sprawach cywilnych. Szczegółowo poruszyłem w nim problematykę systemu kształcenia mediatorów, ośrodków mediacyjnych, kryteriów podmiotowych dotyczących mediatorów, a także obowiązków mediatora. W ramach tej części rozważań zająłem się kwestią wyznaczenia mediatora przez sąd i upoważnienia mediatora do zapoznania się z aktami sprawy oraz wyboru mediatora przez strony. Osobnej analizie poddałem problematykę wynagrodzenia mediatora w aspekcie mediacji kontraktowej i mediacji ze skierowania sądu. Zwróciłem również uwagę na możliwe rozwiązania zagadnień odpowiedzialności cywilnej mediatora oraz wyłączenia mediatora. Integralną część rozdziału stanowią standardy europejskie dotyczące mediatorów oraz instytucji mediacji, ze szczególnym naciskiem na Europejski kodeks postępowania dla mediatorów i dyrektywę 2008/52/EC w sprawie niektórych aspektów mediacji w sprawach cywilnych i handlowych.

Rozdział IV dotyczy zasadniczo wszczęcia mediacji. W ramach jego systematyki wewnętrznej dokonałem także analizy zakresu przedmiotowego i podmiotowego mediacji poprzez pryzmat pojęcia sprawy cywilnej. Przechodząc do podstaw prowadzenia mediacji, skupiam się w pierwszej kolejności na umowie o mediację, a następnie na postanowieniu sądu o skierowaniu stron do mediacji oraz jego dopuszczalności i formie. Poprzez zastosowanie kolejnej z metod badawczych, metody dogmatycznoprawnej, zajmuję się niezwykle kontrowersyjną i wywołującą wiele sporów w doktrynie kwestią charakteru prawnego umowy o mediację. W dalszej kolejności koncentruję się na równie trudnych zagadnieniach związanych z ustaleniem chwili wszczęcia mediacji oraz materialnoprawnymi i procesowymi skutkami wszczęcia mediacji. Podsumowanie rozdziału stanowi analiza wniosku o przeprowadzenie mediacji.

Rozdział V poświęcony jest zagadnieniom składającym się na szeroko pojmowane pojęcie przebiegu mediacji z uwzględnieniem odrębności wynikających z regulacji dotyczących spraw małżeńskich, rodzinnych i opiekuńczych oraz spraw rozpoznawanych w postępowaniu grupowym. W ramach poruszanych problemów zajmuję się m.in. kwestiami związanymi z posiedzeniem mediacyjnym przed mediatorem, czasem trwania mediacji i protokołem z przebiegu postępowania mediacyjnego. Analizując szczegółowo instytucję mediacji w sprawach małżeńskich, rodzinnych i opiekuńczych, odniosłem się także do instytucji posiedzenia pojednawczego. Z uwagi na pojawienie się mediacji w przepisach ustawy o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym za celowe uznałem omówienie wprowadzonych tam rozwiązań.

Rozdział VI dotyczy zakończenia postępowania mediacyjnego. Punktem wyjścia moich rozważań jest próba udzielenia odpowiedzi na pytanie o moment zakończenia postępowania mediacyjnego. Szczegółowo zajmuję się także postępowaniem przed sądem w przedmiocie zatwierdzenia ugody oraz niezwykle problematycznym zagadnieniem charakteru prawnego ugody zawartej przed mediatorem, odwołując się przy tym do licznych poglądów doktryny w tym zakresie. Analizie poddaję dodatkowo następujące kwestie: możliwość uchylenia się od skutków prawnych ugody zawartej przed mediatorem, pojęcie ugody zawartej przed mediatorem jako tytułu egzekucyjnego oraz koszty mediacji.

Monografia uwzględnia nowelizację przepisów kodeksu postępowania cywilnego dokonaną ustawą z dnia 17 grudnia 2009 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 45), która weszła w życie w dniu 19 kwietnia 2010 r., a także regulację mediacji w ustawie z dnia 17 grudnia 2009 r. o dochodzeniu roszczeń w postępowaniu grupowym (Dz. U. z 2010 r. Nr 7, poz. 44), która weszła w życie w dniu 19 lipca 2010 r. oraz zmiany wprowadzone ustawą z dnia 16 września 2011 r. o zmianie ustawy - Kodeks postępowania cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 233, poz. 1381), która wejdzie w życie w dniu 3 maja 2012 r.