Góralski Wojciech, Małżeństwo kanoniczne

Instytucja małżeństwa, na fundamencie której wyrasta rodzina, najmniejsza komórka życia społecznego, nie przestaje być przedmiotem żywego zainteresowania i szczególnej troski tak państwa, jak i Kościoła. Kościół, kierując swoją uwagę ku małżeństwu, dostrzega w nim nie tylko niezastąpioną niczym formę wspólnego życia mężczyzny i kobiety, lecz także sakramentalne źródło uświęcenia i doskonalenia małżonków oraz zrodzonego przez nich potomstwa. Nic też dziwnego, że na przestrzeni stuleci dynamicznie rozwijały się zarówno teologia małżeństwa, jak i będące jej pochodną ustawodawstwo małżeńskie. To ostatnie, nawiązując do prawa naturalnego i nauki objawionej, wciąż usiłuje nadać instytucji małżeństwa właściwy kształt, odpowiadający odwiecznemu zamysłowi Stwórcy oraz woli Chrystusa, który podniósł naturalną umowę małżeńską chrześcijan do godności sakramentu, proklamując uroczyście jego jedność i nierozerwalność.

Przypominając doniosłą dla ludzkości prawdę o małżeństwie, Katechizm Kościoła Katolickiego z 11 października 1992 r. stwierdza: „Głęboka wspólnota życia i miłości małżeńskiej, ustanowiona przez Stwórcę i unormowana Jego prawami, zawiązuje się przez przymierze małżeńskie [...], sam Bóg bowiem jest twórcą małżeństwa. Powołanie do małżeństwa jest wpisane w samą naturę mężczyzny i kobiety, którzy wyszli z ręki Stwórcy. Małżeństwo nie jest instytucją czysto ludzką, chociaż w ciągu wieków mogło ulegać licznym zmianom w różnych kulturach, strukturach społecznych i postawach duchowych. Ta różnorodność nie powinna prowadzić do zapomnienia o jego wspólnych i trwałych cechach. Chociaż godność tej instytucji nie wszędzie ukazuje się z taką samą jasnością, to jednak we wszystkich kulturach istnieje zrozumienie dla znaczenia związku małżeńskiego. Szczęście osoby i społeczności ludzkiej oraz chrześcijańskiej wiąże się z pomyślną sytuacją wspólnoty małżeńskiej i rodzinnej” (n. 1603) .

Przytoczony fragment tak ważnego dokumentu, nawiązujący do sformułowań konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes (nn. 47-48) Soboru Watykańskiego II (1962-1965) , jednoznacznie przypomina o pochodzeniu instytucji, która legła u podstaw zarówno osoby, jak i społeczności ludzkiej i chrześcijańskiej. Od zarania dziejów człowiek spotyka się z tajemnicą stworzenia, w którą wpisane jest powołanie mężczyzny i kobiety do tworzenia szczególnej wspólnoty. Zawarte w akcie stworzenia powołanie małżeńskie, rodzące się z powołania człowieka do miłości, która jest „podstawowym i wrodzonym powołaniem każdej istoty ludzkiej” , stanowi dla mężczyzny i kobiety możliwość nie tylko wzajemnego uzupełnienia się fizycznego, lecz także obopólnego wzbogacania się w sferze duchowej i nadprzyrodzonej. Wszak „miłość małżeńska, którą Bóg błogosławi stworzenia, jest przeznaczona do tego, by była płodna i urzeczywistniała się we wspólnym dziele zachowywania stworzenia” .

Dynamiczny rozwój kościelnego ustawodawstwa małżeńskiego szedł w parze ze wzrostem zakresu jurysdykcji Kościoła nad małżeństwem.

Po pierwotnym okresie wykonywania przez Kościół jurysdykcji nad małżeństwem równolegle do analogicznej aktywności świeckiej, w miarę przenikania chrześcijaństwa do życia ówczesnych narodów, kościelne prawo małżeńskie zaczęło stopniowo zyskiwać powagę także w społeczności świeckiej, gdzie od mniej więcej IX wieku państwowa jurysdykcja nad małżeństwem zaczęła powoli zanikać. Odtąd kanoniczne prawo małżeńskie staje się - na długie stulecia - jedynym punktem odniesienia także na forum państwowym. Utrwalanie się wyłącznej jurysdykcji kościelnej nad małżeństwem szło w parze z konsolidowaniem się małżeńskiego systemu prawnego. W okresie klasycznym rozwoju prawa kanonicznego (XII-XIV wiek) system ten stał się podstawą późniejszego prawa małżeńskiego na wiele stuleci.

Dopiero w XVI wieku, pod wpływem protestantyzmu, poszczególne państwa europejskie zaczynają rewindykować utracone kompetencje nad małżeństwem, nie zawsze licząc się we własnych ustawodawstwach z normami prawa kanonicznego. „Monopol” Kościoła w stosunku do małżeństwa wygasa stopniowo, w miarę posuwania się procesu odzyskiwania przez władzę świecką własnych uprawnień. W pierwszym okresie tego procesu nie kwestionowano wprost utrwalonej już mocno zasady jurysdykcji Kościoła nad małżeństwem, lecz system kanoniczny jedynie uzupełniano przepisami zmierzającymi do zachowania i ochrony określonych interesów porządku społecznego, które prawo kanoniczne pozostawiło bez odpowiedniego zabezpieczenia (np. dopuszczanie do zawierania małżeństwa przez małoletnich czy uznawanie związków zawieranych tajnie, a więc bez zastosowania określonej formy, czemu usiłował zapobiec dopiero Sobór Trydencki (1545-1563). Natomiast w okresie wzrostu absolutystycznych uprawnień osób panujących wobec własnych obywateli w poszczególnych krajach oraz rozwoju doktryn tzw. jurysdykcjonalnych świeckie ustawodawstwo małżeńskie wypierało już definitywnie z obszaru małżeńskiego jurysdykcję kościelną.

W myśl założeń wspomnianych doktryn należało odróżnić kontrakt i sakrament. Ten pierwszy, jako akt ludzki, znany już prawu naturalnemu, a więc przed podniesieniem małżeństwa przez Chrystusa do rangi sakramentu, miał być przedmiotem wyłącznej kompetencji władzy świeckiej i być regulowany przez prawo świeckie. Natomiast sakrament, jako rzeczywistość duchowa, miał być z kolei przedmiotem wyłącznej kompetencji Kościoła. Ponieważ jednak kontrakt i sakrament są ze sobą ściśle powiązane, do państwa należy - i nie ogranicza to wolności Kościoła - stanowienie przeszkód, udzielanie od nich dyspens oraz orzekanie w sprawach ważności związków małżeńskich. Tego rodzaju władza, jak motywowano, ma za przedmiot wyłącznie wymiar kontraktualny małżeństwa i nie dochodzi więc do stanowczego uwarunkowania przez państwo samego istnienia i ważności sakramentu.

Ten nowy sposób rozumienia prerogatyw państwa w stosunku do instytucji małżeństwa stał się przyczyną głębokiego konfliktu z Kościołem, który, opierając się na przesłankach tradycyjnych, nieuznających w sposób absolutny uprawnień innych podmiotów co do jurysdykcji nad małżeństwem, negował słuszność teorii rozdzielającej kontrakt i sakrament i opowiadał się za wyłącznością własnej jurysdykcji.

W długim procesie rewindykowania przez państwo jurysdykcji nad małżeństwem szczególnym momentem okazała się rewolucja francuska z 1789 roku, dając początek nowemu spojrzeniu na kompetencje państwa i Kościoła. Konstytucja francuska z 14 września 1791 r. sankcjonowała naturę kontraktu czysto cywilnego małżeństwa w stosunku do prawa świeckiego („Prawo uznaje małżeństwo wyłącznie jako kontrakt cywilny”), wprowadzając małżeństwo cywilne jako jedyny typ małżeństwa uznanego przez państwo dla wszystkich obywateli, niezależnie od ich wyznania religijnego. Przyjął się więc tym samym system separacji między sferą świecką i sferą religijną, znajdując zastosowanie we wszystkich kolejnych - w stosunku do Kodeksu Napoleona - kodyfikacjach. System ten charakteryzuje aż do dzisiaj porządek prawny większości państw. Z punktu widzenia państwa małżeństwo jest regulowane w każdym swoim aspekcie (zdolność stron, sposób zawarcia, skutki, rozwiązanie, nieważność, konwalidacja) przez prawo świeckie i do niego powinni się stosować ci obywatele, którzy zamierzają uzyskać status małżonków w porządku prawnym państwa .

Małżeństwo religijne stanowi w systemie separacji zwykły akt kultu, który Kościół może swobodnie regulować od strony prawnej, i do którego obywatele mogą przystępować w sposób całkowicie dowolny. Nie ma on jednak żadnego znaczenia dla świeckiego porządku prawnego.

Kościół ze swej strony niezmiennie uważa za jedynie ważne i obowiązujące dla swoich wiernych małżeństwo sakramentalne (kanoniczne) , unormowane własnym prawem i podlegające jego wyłącznej jurysdykcji. Natomiast małżeństwo cywilne jest traktowane jako związek ważny dla tych, którzy nie przynależą do Kościoła. Nie ma ono jednak na forum kościelnym żadnego waloru prawnego, jeśli chodzi o należących do Kościoła, a więc ochrzczonych w nim lub doń przyjętych.

System formalnej separacji między państwem i Kościołem doznał wielokrotnie i nadal doznaje odpowiednich modyfikacji na podstawie specjalnych umów, zwanych niekiedy konkordatami, zawieranymi pomiędzy Stolicą Apostolską a niektórymi państwami. Tak np. wraz z konkordatem laterańskim z 11 lutego 1929 r. Państwo Włoskie porzuciło system separacji przewidujący małżeństwo cywilne jako jedyną postać małżeństwa posiadającą skutki prawne i wprowadziło zasadę uznania także małżeństwa kanonicznego (art. 34). Zasada ta została następnie podtrzymana w art. 8 ust. 1 oraz w pkt 4 protokołu uzupełniającego układu Villa Madama z 18 lutego 1984 r., wprowadzającego zmiany do konkordatu laterańskiego. Państwo Włoskie uznaje zatem (pod określonymi warunkami) skutki cywilnoprawne małżeństwa kanonicznego oraz jurysdykcję kościelną w sprawach o nieważność małżeństwa .

Także w konkordacie zawartym pomiędzy Stolicą Apostolską i Rzecząpospolitą Polską, podpisanym w Warszawie 28 lipca 1993 r. (Dz. U. z 1998 r. Nr 51, poz. 318) znalazł się przepis (art. 10 ust. 1), w myśl którego małżeństwo kanoniczne wywiera - od chwili jego zawarcia - takie skutki, jakie pociąga za sobą zawarcie małżeństwa w prawie polskim (po spełnieniu określonych warunków) .

Kościelne ustawodawstwo małżeńskie, jak wspomniano, zaczęło się kształtować od samego początku funkcjonowania Kościoła. Żywo zainteresowany małżeństwem Kościół, opierając się na prawdzie objawionej, usiłuje w każdym okresie otaczać tę instytucję odpowiednią ochroną prawną.

We wczesnym okresie starożytności ustawodawstwo kościelne w ogóle, a tym samym małżeńskie nie mogło się rozwijać z uwagi na prześladowania religii chrześcijańskiej. W praktyce wspólnoty chrześcijańskie kierowały się więc zasadami ewangelicznymi i apostolskimi, przekazywanymi zarówno w listach apostolskich, jak i w drodze żywej tradycji. Wśród zasad, którymi kierowali się pierwsi wyznawcy Kościoła, znalazły się poza tym niektóre normy prawa rzymskiego, które nie stały w sprzeczności z nauką objawioną, np. w zakresie zgody małżeńskiej jako przyczyny sprawczej małżeństwa. Nie we wszystkim jednak prawo rzymskie odpowiadało wymogom prawa Bożego. Na różnice pomiędzy prawem rzymskim a prawem Kościoła zwrócił już uwagę św. Hieronim (zm. 420), gdy stwierdził: „Aliae sunt leges Caesarum, aliae Christi; aliud Papinianus, aliud Paulus noster praecipit” (Inne są prawa cesarzy, inne zaś Chrystusa; co innego poleca Papinianus, a co innego nasz Paweł) . Toteż w wielu dziedzinach wypracowano własne, odrębne normy prawne, dotyczące m.in. nierozerwalności umowy małżeńskiej .

Po ustaniu okresu prześladowań prawo małżeńskie Kościoła kształtowało się coraz pełniej, m.in. dzięki soborom powszechnym i synodom. Sobór Chalcedoński (451) podał normę, w myśl której wierni powinni zawierać małżeństwo zasadniczo wewnątrz społeczności kościelnej, a nie z innowiercami czy nieochrzczonymi, synody zaś z IV stulecia: w Elwirze, Arles, Ancyrze i Neocezarei powzięły wiele postanowień prawnych dotyczących przeszkód małżeńskich, wzbogacając tym samym ustawodawstwo małżeńskie. Wzrastała też systematycznie liczba różnorodnych opracowań teologiczno-kanonistycznych.

Na przełomie X i XI wieku prawodawstwo małżeńskie Kościoła było już znacznie rozwinięte. Świadczą o tym m.in. zbiory prawa kanonicznego, szczególne Burcharda z Wormacji i Iwona z Chartres. Znaczącym momentem w procesie tego rozwoju był Dekret Gracjana z ok. 1140 roku, obejmujący w całości kościelne normy prawne, w tym także odnoszące się do małżeństwa. Ten pierwszy podręcznik prawa kanonicznego stworzył okazję do opracowywania przez tzw. dekretystów licznych glos, a następnie komentarzy. Wiele do ustawodawstwa małżeńskiego wniósł Sobór Laterański IV z 1215 roku. Jeszcze większy wkład należy tu przypisać promulgowanym w 1234 roku przez papieża Grzegorza IX Dekretałom, które stanowiły ekskluzywny i obowiązujący (urzędowy) zbiór prawa kanonicznego. Zawartość tego dzieła oraz kolejnych zbiorów, które w 1582 roku weszły w skład słynnego Corpus Iuris Canonici, a także rozległa aktywność pisarska tzw. dekretalistów stworzyły prawdziwe bogactwo myśli prawniczej tego okresu i znacząco przyczyniły się do zbudowania trwałego systemu norm prawnych. Po dzień dzisiejszy pozostają one niewyczerpanym źródłem poznania ówczesnego prawa kanonicznego, w tym także małżeńskiego .

W pełni ukształtowane w średniowieczu kościelne prawo małżeńskie, które wiązało dotąd sumienia chrześcijan w obszarze stosunków wyłącznie kościelnych, zaczęło stopniowo torować sobie drogę również do społeczności świeckiej, uzyskując powagę państwową. Od IX stulecia państwowa jurysdykcja sądowa nad małżeństwem zaczęła powoli zanikać. Odtąd więc kościelne prawo małżeńskie stało się - aż do połowy XVI wieku - jedynym i wyłącznym prawem dla wszystkich narodów chrześcijańskich, można powiedzieć prawem „międzynarodowym”.

Do rozwoju kanonicznego ustawodawstwa małżeńskiego w epoce nowożytnej przyczynił się w znacznym stopniu Sobór Trydencki, który poświęcił wiele uwagi nie tylko sakramentowi małżeństwa od strony doktrynalnej, lecz także dyscyplinarnej. Zarówno soborowe orzeczenia dogmatyczne, m.in. na temat sakramentalności małżeństwa i kompetencji Kościoła nad tym sakramentem, jak i normy dyscyplinarne należy uznać za skutek dalszego rozwoju prawa małżeńskiego.

W okresie późniejszym, do rozwoju ustawodawstwa małżeńskiego przyczyniła się działalność papieży na polu doktrynalnym. Na szczególną uwagę zasługują tutaj encykliki papieży: Benedykta XIV Magnae nobis z 1448 roku, Piusa VIII Litteris altero z 1830 roku i Grzegorza XVI Summo iugitur z 1832 roku, poświęcone sprawie małżeństw mieszanych, a więc zawieranych pomiędzy katolikami a wyznawcami innych wyznań czy religii. Gruntowna reforma sądownictwa kościelnego nad małżeństwem została przeprowadzona przez papieża Benedykta XIV konstytucją apostolską Dei miseratione z 1741 roku, a następnie instrukcją Kongregacji Soboru z 1840 roku, instrukcją Kongregacji Rozkrzewiania Wiary z 1883 roku oraz konstytucją apostolską papieża Piusa X Sapienti consilio z 1908 roku. Problematyce kompetencji władzy świeckiej została poświęcona konstytucja apostolska papieża Piusa VI Auctorem fidei z 1794 roku oraz encyklika papieża Leona XIII Arcanum divinae sapientiae z 1880 roku. Z kolei w kwestii formy kanonicznej zawierania małżeństwa na specjalną uwagę zasługuje dekret Kongregacji Soboru Ne temere z roku 1907 .

Kolejnym momentem przełomowym w rozwoju ustawodawstwa kościelnego, w tym także małżeńskiego, stał się rok 1904, kiedy to Pius X zainicjował prace nad kodyfikacją prawa kanonicznego. Ich rezultatem było promulgowanie 27 maja 1917 r., przez jego następcę, Benedykta XV, Kodeksu prawa kanonicznego, przeznaczonego dla Kościoła Łacińskiego , który wszedł w życie 19 maja 1918 r. Skodyfikowane prawo małżeńskie zostało w tym zbiorze zamieszczone w księdze III - De rebus, jako tytuł VII: De matrimonio (z 11 rozdziałami, obejmując łącznie 132 kanony). Kodeksowe prawo małżeńskie, oparte na wielowiekowej tradycji zawartej w dawnych źródłach, stało się odtąd wiążącym punktem odniesienia tak dla teorii, jak i praktyki prawniczej.

Po ukazaniu się Kodeksu prawa kanonicznego papież Pius XI wydał w 1930 roku głośną encyklikę Casti connubii o małżeństwie chrześcijańskim, w której znalazły swe odbicie podstawowe normy kodeksowe. W sprawach małżeństwa ukazało się też wiele aktów normatywnych Kurii Rzymskiej. Odnosiły się one przede wszystkim do kanonicznego procesu w sprawach małżeńskich (o nieważność małżeństwa i o stwierdzenie jego niedopełnienia): Regulae servandae in processibus super matrimonio rato et non consummato z 1923 roku, Normae observandae z 1929 roku oraz Instructio servanda a tribunalibus dioecesanis in causis de nullitate matrimoniorum z 1936 roku. Natomiast Kongregacja Kościoła Wschodniego opublikowała w 1935 roku w tej samej materii Instrukcję pt. Instructio S.C. Orientalis, obowiązującą w Kościołach Wschodnich. Dla tych ostatnich duże znaczenie miało ogłoszenie przez papieża Piusa XII w 1949 roku, w Motu proprio Crebrae allatae sunt, kodyfikacji prawa małżeńskiego .

Na dalszy rozwój kościelnego prawa małżeńskiego niewątpliwie znacząco wpłynął Sobór Watykański II. Istotny kierunek kodyfikacji prawa małżeńskiego wyznaczyła doktryna soborowa, zawarta szczególnie w konstytucji duszpasterskiej Gaudium et spes (nn. 47-52). Wypada wymienić tutaj również inne dokumenty soborowe, które wpłynęły na kształt nowego ustawodawstwa małżeńskiego, takie jak: konstytucja dogmatyczna o Kościele Lumen gentium, konstytucja o liturgii Sacrosanctum Concilium, dekret o Kościołach Wschodnich Orientalium Ecclesiarum, dekret o ekumenizmie Unitatis redintegratio, dekret o pasterskich zadaniach biskupów w Kościele Christus Dominus oraz dekret o apostolstwie świeckich Apostolicam actuositatem.

Nie można też zapomnieć, że w okresie trwania Soboru Watykańskiego II oraz po jego zakończeniu ukazały się liczne dokumenty, które wcielały w życie odnośne wytyczne lub dyspozycje soborowe, torując w ten sposób drogę przyszłemu ustawodawstwu kodeksowemu. Chodzi tutaj o następujące dokumenty: motu proprio Pawła VI Pastorale munus z 30 listopada 1963 r., udzielające biskupom pewnych uprawnień i przywilejów, oraz wyjaśnienie dotyczące n. 23 tegoż dokumentu; motu proprio Pawła VI Sacram liturgiam z 25 stycznia 1964 r., wprowadzające w życie niektóre przepisy konstytucji o liturgii świętej Soboru Watykańskiego II; instrukcja Kongregacji Doktryny Wiary Matrimonii sacramentum o małżeństwach mieszanych z 18 marca 1966 r.; motu proprio Pawła VI De Episcoporum muneribus z 15 czerwca 1966 r., udzielające większej władzy dyspensowania biskupom Kościoła Łacińskiego; motu proprio Pawła VI Episcopalis potestatis z 2 maja 1967 r., udzielające analogicznej władzy biskupom Kościołów Wschodnich; instrukcja Kongregacji dla Kościołów Wschodnich Crescens matrimoniorum z 22 lutego 1967 r. o małżeństwach mieszanych zawieranych pomiędzy katolikami i akatolikami wschodnimi; dyrektorium ekumeniczne wydane 14 maja 1967 r. przez Sekretariat dla Jedności Chrześcijan (część druga tego dokumentu ukazała się 16 kwietnia 1970 r.); motu proprio Pawła VI Sacrum diaconatus ordinem z 18 czerwca 1967 r.; encyklika Pawła VI na temat celibatu duchownych Sacerdotalis coelibatus z 22 czerwca 1967 r.; dekret Kongregacji Obrzędów zatwierdzający i promulgujący nowy obrzęd małżeństwa Ordo celebrandi matrimonium z 19 marca 1969 r.; motu proprio Pawła VI Matrimonia mixta z 31 marca 1970 r., zmieniające instrukcję Kongregacji Doktryny Wiary Matrimonii sacramentum w sprawach małżeństw mieszanych; motu proprio Pawła VI Causas matrimoniales z 28 marca 1971 r., przyspieszające przebieg procesu małżeńskiego; motu proprio Pawła VI Ministeria quaedam z 15 sierpnia 1972 r., odnawiające dyscyplinę kościelną w przedmiocie tonsury, święceń niższych i subdiakonatu; motu proprio Ad pascendum z 15 VIII 1972 r. na temat diakonatu; wreszcie dekret Kongregacji Doktryny Wiary z 13 maja 1977 r. w sprawie niezdolności fizycznej mężczyzny do zawarcia małżeństwa .

Posoborowa kodyfikacja prawa kanonicznego, rozpoczęta formalnie 28 marca 1963 r. przez papieża Jana XXIII, kontynuowana była przez jego następców: Pawła VI, Jana Pawła I i Jana Pawła II i trwała 20 lat. Zmierzała ona do gruntownej rewizji norm Kodeksu prawa kanonicznego z 1917 roku, które w wielu dziedzinach, m.in. w przedmiocie małżeństwa, wymagały zdecydowanie nowelizacji. Rezultatem żmudnych prac Papieskiej Komisji do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego, wspieranej przez konsultorów zajmujących się poszczególnymi działami prawa kodeksowego, stał się Kodeks prawa kanonicznego, obowiązujący w Kościele Łacińskim, promulgowany przez papieża Jana Pawła II w dniu 25 stycznia 1983 r. konstytucją apostolską Sacrae disciplinae leges; wszedł on w życie 27 listopada tego samego roku .

Natomiast Kościoły Wschodnie otrzymały własny, pierwszy Kodeks: Kodeks kanonów Kościołów Wschodnich, promulgowany przez papieża Jana Pawła II w dniu 18 października 1990 r., konstytucją apostolską Sacri canones; wszedł on w życie 1 października 1991 r. .

Nowe prawo małżeńskie, będące owocem wieloletnich prac Papieskiej Komisji do Rewizji Kodeksu Prawa Kanonicznego (z 1917 roku), wspieranej przez Zespół Konsultorów De matrimonio, usytuowane jest w pierwszej części - De Sacramentis księgi IV Kodeksu, poświęconej zadaniu uświęcającemu Kościoła; jest to tytuł VII - De matrimonio tejże części. Obejmuje on kanony wprowadzające (natury ogólnej) oraz 10 rozdziałów. W sumie stanowi to 111 kanonów (1055-1165), jest więc pokaźnym segmentem nowej kodyfikacji.

Struktura tytułu VII - De matrimonio w Kodeksie Jana Pawła II różni się nieco od struktury analogicznego tytułu Kodeksów Piusa X i Benedykta XV. W pierwszej z wymienionych kodyfikacji, a więc obecnie obowiązującej, na całość tytułu składa się osiem kanonów wprowadzających (1055-1062) oraz 10 następujących rozdziałów: I - De cura pastorali et de iis quae matrimonii celebrationi praemitti debent (Przygotowanie duszpasterskie do małżeństwa oraz czynności poprzedzające zawarcie małżeństwa) - kan. 1063-1072; II - De impedimentis dirimentibus in genere (Przeszkody w ogólności) - kan. 1073-1082; III - De impedimentis dirimentibus in specie (Poszczególne przeszkody) - kan. 1083-1094; IV - De consensu matrimoniali (Zgoda małżeńska) - kan. 1095-1107; V - De forma celebrationis matrimonii (Forma zawarcia małżeństwa) - kan. 1108-1123; VI - De matrimoniis mixtis (Małżeństwa mieszane) - kan. 1124-1129; VII - De matrimonio secreto celebrando (Małżeństwo zawierane tajnie) - kan. 1130-1133; VIII - De matrimonii effectibus (Skutki małżeństwa) - kan. 1134-1140; IX - De separatione coniugum (Rozłączenie małżonków) - kan. 1141-1155; X - De matrimonii convalidatione (Uważnienie małżeństwa) - kan. 1156-1165). W Kodeksie prawa kanonicznego z 1917 roku analogiczny tytuł De matrimonio obejmował 11 rozdziałów, licząc w sumie 132 kanony, więc o 21 więcej niż w Kodeksie z 1983 roku.

Ujęcie nowego prawa małżeńskiego przez Kodeks prawa kanonicznego z 1983 roku zawiera wiele elementów, których nie znał, przynajmniej w takim stopniu, Kodeks Pio-Benedyktyński. Odnowione prawo małżeńskie uzyskało przede wszystkim wymiar bardziej duchowy: małżeństwo nie było już prezentowane w aspekcie wyłącznie prokreatywnym, lecz - stosownie do nauki Soboru Watykańskiego II - zostało uznane za przymierze stanowiące wspólnotę całego życia, skierowaną ze swej natury ku dobru małżonków oraz ku zrodzeniu i wychowaniu potomstwa. W nowym ustawodawstwie małżeńskim zauważa się tym samym orientację personalistyczną, zmierzającą do podkreślenia roli owej wspólnoty życia mężczyzny i kobiety, zakładającą, iż małżeństwo to nie tylko unio sexuum, lecz przede wszystkim unitas cordium. Kodeks z 1917 roku przyjmował koncepcję małżeństwa jako związku prokreatywno-seksualnego, stanowiącą rezultat, a przynajmniej odzwierciedlenie mentalności XVIII stulecia.

Innym rysem charakterystycznym nowego prawa małżeńskiego jest zastosowanie daleko posuniętej zasady decentralizacji ustawodawstwa: wiele uprawnień zostało udzielonych biskupom diecezjalnym oraz konferencjom biskupów. Na uwagę zasługuje również duch ekumeniczny, którym przepojone są normy dotyczące małżeństw mieszanych. I w tym przypadku pozostaje to implikacją nauki Soboru Watykańskiego II.

Godne zauważenia jest wprowadzenie nowych tytułów (przyczyn) nieważności małżeństwa w sferze zgody małżeńskiej, a to dzięki uświadomieniu sobie przez prawodawcę licznych przesłanek pochodzących z prawa naturalnego. Nic też dziwnego, że cały rozdział IV - De consensu matrimoniali, a więc poświęcony konsensowi małżeńskiemu, można śmiało uznać za największy przełom w prawie małżeńskim. W ten sposób nabrało ono cech - w daleko większym wymiarze niż uprzednio - bardziej ludzkich, umożliwiających rozwiązanie i uregulowanie wielu sytuacji życiowych osób niefortunnie związanych związkiem małżeńskim. Niektóre z tytułów nieważności małżeństwa zostały bardziej lub mniej znacząco zmodyfikowane.

Uwaga prawodawcy, bardziej niż dotychczas, została skierowana ku właściwemu przygotowaniu do małżeństwa, tym samym więc można mówić o akcencie duszpasterskim nowego prawa małżeńskiego. W sumie stanowi ono znaczne osiągnięcie na polu ustawodawstwa kościelnego zaprezentowanego w Kodeksie z 1983 roku .

Celem opracowania jest przybliżenie instytucji małżeństwa kanonicznego, a więc zawieranego stosownie do przepisów Kodeksu prawa kanonicznego (Kościoła łacińskiego) z 1983 roku. Małżeństwo kanoniczne zostało w niej zaprezentowane we wszystkich jego aspektach i wymiarach (zawarcie - skutki - rozłączenie małżonków - konwalidacja) w postaci regulacji prawnych ujętych w kanony. W systemie prawa kanonicznego, opartego przede wszystkim na przesłankach teologicznych, zajmują one - ze zrozumiałych względów - szczególnie znaczące miejsce. Wymownie zdaje się o tym świadczyć już samo poświęcenie przez ustawodawcę małżeństwu aż 111 kanonów (na 1752) wymienionego Kodeksu.

W całokształcie kanonicznego prawa małżeńskiego dominują regulacje dotyczące zawarcia małżeństwa, co - przy nieistnieniu w systemie kanonicznym instytucji unieważnienia małżeństwa i rozwodu - jest całkowicie zrozumiałe. Nic też dziwnego, że wśród 18. rozdziałów komentarza aż 11 (III, V, VI, VII, VIII, IX, X, XI, XII, XIII, XIV) odnosi się właśnie do zawarcia związku (dotyczą generalnie przesłanek koniecznych, przesłanek formalno-porządkowych i zakazów). Pozostałe rozdziały zostały poświęcone kwestiom niejako wstępnym (I, II, IV: pojęcie małżeństwa i jego istotne przymioty; zgoda małżeńska jako istota małżeństwa powstającego; domniemanie ważności małżeństwa), a następnie kwestiom „końcowym” (XV, XVI i XVIII: skutki małżeństwa; rozłączenie małżonków; konwalidacja małżeństwa, proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa). Należy nadmienić, iż rozdział XII: „Zawarcie małżeństwa ≪ ákonkordatowego≫ â” ma charakter uzupełniający w stosunku do rozdziału XI (o formie kanonicznej), instytucja bowiem wymienionego sposobu zawarcia małżeństwa wprowadzona została do prawa kanonicznego (partykularnego dla Kościoła w Polsce) i do prawa polskiego dopiero przez konkordat z 28 lipca 1993 roku oraz akty prawne wykonawcze odnośnych organów Rzeczypospolitej Polskiej . Natomiast w stosunku do całości opracowania uzupełniający charakter ma rozdział XVIII Proces o stwierdzenie nieważności małżeństwa, ponieważ należy do prawa procesowego.