Sikorski Rafał, Licencje na korzystanie z elektronicznych baz danych

Postęp techniczny wpływa na różne dziedziny życia człowieka, a zatem także na sposób gromadzenia oraz udostępniania informacji. Dzięki rozwojowi oprogramowania oraz sprzętu komputerowego podstawowym źródłem pozyskiwania informacji stały się elektroniczne zbiory danych, określane także mianem baz lub banków danych. O popularności zbiorów elektronicznych zadecydowało wiele czynników. Przede wszystkim w bazach elektronicznych można przechowywać duże ilości danych na stosunkowo niewielkiej przestrzeni, a dzięki zastosowaniu odpowiedniego oprogramowania można znacznie szybciej niż dotychczas wyszukiwać potrzebne w danej sytuacji informacje. Ponadto rozwój sieci komputerowych pozwala na korzystanie ze zbiorów danych znajdujących się w miejscach często znacznie oddalonych od tego, w którym przebywa użytkownik w chwili korzystania z bazy danych.

Ze względu na wymienione zalety elektronicznych zbiorów danych wiele takich zbiorów - udostępnianych jeszcze do niedawna tylko w tradycyjnej postaci (np. publikacje z wymiennymi kartkami lub różnego rodzaju kartoteki) - przeniesiono do środowiska cyfrowego. Nie będzie przesadą stwierdzenie, że przyszłość należy do zbiorów elektronicznych. Z tego m.in. powodu ograniczono rozważania w niniejszej pracy do umów licencyjnych o korzystanie ze zbiorów elektronicznych.

W polskim ustawodawstwie regulacje prawne dotyczące baz danych znalazły się przede wszystkim w ustawie o prawie autorskim i prawach pokrewnych oraz ustawie o ochronie baz danych. Regulacjom tym poświęcono już wiele uwagi w polskiej literaturze prawniczej. Zajmowano się jednak do tej pory przede wszystkim zagadnieniami związanymi z ochroną baz danych. Początkowo koncentrowano się na ochronie przewidzianej w prawie autorskim. Wprowadzenie do prawa polskiego sui generis ochrony baz danych spowodowało z kolei zainteresowanie tą nową formą ochrony zbiorów danych. O ochronie baz danych S. Stanisławska-Kloc napisała pracę doktorską, opublikowaną w 2002 r. Tym zagadnieniem zajmowali się również J. Barta i R. Markiewicz, a także D. Kot oraz Z. Okoń.

Problematyka umów licencyjnych o korzystanie z baz danych była w zasadzie pomijana w dotychczasowych rozważaniach. Tymczasem wraz ze wzrostem znaczenia elektronicznych zbiorów danych zwiększyła się również liczba umów licencyjnych o korzystanie z takich zbiorów. Bez wątpienia można przyjąć, że wykształciła się już określona praktyka licencyjna w tym zakresie. Na podstawie przeprowadzonych badań umów stosowanych w obrocie zostały wyróżnione dwie grupy umów licencyjnych o korzystanie z elektronicznych baz danych.

Do pierwszej grupy autor niniejszej pracy zaliczył umowy licencyjne zawierane z tzw. ostatecznymi użytkownikami. Licencjobiorca zawiera taką umowę, aby mógł korzystać z zawartości zgromadzonej w bazie danych w celu zaspokojenia własnych potrzeb w zakresie pozyskiwania informacji. W praktyce w roli tzw. ostatecznego użytkownika występują na przykład instytuty naukowe czy uczelnie (które zawierają umowy licencyjne dla zapewnienia sobie dostępu do informacji niezbędnych ze względu na prowadzone badania czy działalność dydaktyczną), a także kancelarie prawne i firmy konsultingowe (które świadczą usługi doradztwa, wykorzystując informacje pozyskiwane ze zbiorów elektronicznych).

Należy podkreślić, że w zasadzie w przypadku zbiorów danych udostępnianych w tradycyjnej postaci nie zawiera się umów licencyjnych z tzw. ostatecznymi użytkownikami. Jedyna umowa, jaką zawiera końcowy użytkownik w takiej sytuacji, to umowa sprzedaży egzemplarza bazy danych. Korzystanie z bazy danych udostępnianej w tradycyjnej postaci przez tzw. ostatecznego użytkownika (jeśli mieści się w zakresie wyznaczonym przepisami o dozwolonym użytku) nie wymaga zawarcia żadnej umowy licencyjnej. Natomiast w związku z udostępnianiem baz elektronicznych w praktyce zawsze dochodzi do zawarcia umowy licencyjnej określającej warunki korzystania z takiej bazy przez użytkownika. Kontrakty licencyjne z tzw. ostatecznymi użytkownikami to w istocie nowy rodzaj kontraktów licencyjnych w dziedzinie prawa autorskiego i praw pokrewnych. Zwykle silniejszą stroną w takich umowach są producenci baz danych - licencjodawcy. Jest to zatem sytuacja odwrotna od spotykanej w tradycyjnym prawie autorskim, gdzie słabszą stroną jest zwykle licencjodawca (zbywca prawa), czyli twórca. Autor niniejszej pracy zaproponował przyjęcie wielu rozwiązań, które pozwalają chronić interesy tzw. ostatecznych użytkowników.

Do drugiej grupy zostały zaliczone umowy licencyjne, które są zawierane przez licencjobiorcę w celu uzyskania praw do eksploatacji bazy danych poprzez udostępnianie jej osobom trzecim - tj. właśnie tzw. ostatecznym użytkownikom. Producent bazy danych (licencjodawca) może być z różnych powodów zainteresowany udzielaniem innym podmiotom zezwolenia na taką eksploatację. Licencjodawca może np. nie dysponować środkami finansowymi niezbędnymi do eksploatacji bazy danych na terytorium innego państwa; ponadto może nie posiadać doświadczenia w zakresie określonych form eksploatacji, np. eksploatacji w sieci. W powyższych przypadkach licencjodawca nie tylko zapewnia sobie dodatkowe korzyści z tytułu korzystania ze zbioru danych na obszarach, na których nie byłby w stanie prowadzić samodzielnej eksploatacji, lecz dodatkowo przerzuca na licencjobiorców ryzyko ekonomiczne związane z eksploatacją jego bazy.

W niniejszej pracy można wyodrębnić dwie części. Część pierwsza składa się z trzech rozdziałów. W rozdziale pierwszym zostało ustalone znaczenie takich terminów, jak "baza danych" oraz "elektroniczna baza danych". W rozdziale drugim omówiono kwestie dotyczące budowy bazy elektronicznej, wyodrębniono jej poszczególne części oraz określono ich funkcje. W rozdziale trzecim natomiast wskazano różnorodne prawa własności intelektualnej, jakie mogą przysługiwać względem poszczególnych części bazy elektronicznej.

Na część drugą składają się pozostałe rozdziały. W rozdziale czwartym zajęto się ogólną charakterystyką umów licencyjnych o korzystanie z elektronicznych baz danych. Rozważania zawarte w tym rozdziale dotyczą m.in. charakteru prawnego umowy licencyjnej, jej reżimu prawnego, rodzajów licencji, problematyki zawierania umów licencyjnych w sieci oraz stosowania tzw. licencji shrink-wrap. Rozdział piąty poświęcony został szczegółowej analizie praw i obowiązków stron kontraktu licencyjnego. W rozdziale szóstym znajdują się rozważania na temat odpowiedzialności licencjobiorcy oraz licencjodawcy za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania wynikającego z umowy licencyjnej. W rozdziale siódmym mowa jest o zakończeniu stosunku licencyjnego. Rozdział ósmy został poświęcony problematyce prawa właściwego dla umów licencyjnych o korzystanie z baz danych. Ostatni, dziewiąty rozdział ma charakter prawnoporównawczy. Zostały w nim omówione zagadnienia, które są najczęściej poruszane w literaturze niemieckiej i amerykańskiej.

Niniejsze opracowanie stanowi poprawioną i skróconą wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji UAM w Poznaniu; przygotowanej pod kierunkiem prof. dr hab. Mariana Kępińskiego, recenzowanej przez prof. dr. hab. Aurelię Nowicką oraz prof. dr. hab. Janusza Bartę. Chciałbym w tym miejscu złożyć wyrazy wdzięczności dla promotora za opiekę naukową, a także dla recenzentów za wiele wnikliwych uwag krytycznych, które pozwoliły udoskonalić prezentowane w niniejszej pracy poglądy.