Burdzik Marcin, Lekarz w procesie karnym jako gwarant tajemnicy lekarskiej

Tajemnica lekarska odgrywa w społeczeństwie demokratycznym doniosłą rolę. Z uwagi na charakter informacji przekazywanych w gabinecie lekarskim jej należyta ochrona stanowi conditio sine qua non skutecznego procesu terapeutycznego. Lekarz staje się równocześnie gwarantem realizacji konstytucyjnego prawa do prywatności pacjenta. Wykonując jeden z zawodów zaufania publicznego, jest on prawnie i deontologicznie zobowiązany do zachowania tajemnicy zawodowej – podobnie jak ma to miejsce w przypadku adwokatów czy radców prawnych.

Chociaż tajemnica lekarska znana jest już od czasów Hipokratesa, to zagadnienia dotyczące jej funkcji, znaczenia i należytej ochrony w systemie prawa nadal pozostają przedmiotem doktrynalnej dyskusji, zwłaszcza że w wielu sytuacjach obowiązek zachowania zawodowej poufności pozostaje w kolizji z innymi wartościami prawnie chronionymi. Nie ma on przy tym charakteru absolutnego.

Warto zauważyć, że ustawodawca przewidział wiele przypadków, w których tajemnica lekarska ustaje z mocy samego prawa, np. wobec stwierdzenia zagrożenia zdrowia i życia osób trzecich czy realizacji obowiązków związanych z przeciwdziałaniem i zapobieganiem chorobom zakaźnym.

Tajemnica lekarska może w pewnych sytuacjach ustępować również wobec interesu wymiaru sprawiedliwości. Ustawa karnoprocesowa wymaga, by podstawę wszelkich rozstrzygnięć stanowiły prawdziwe ustalenia faktyczne. Konieczność urzeczywistnienia zasady prawdy w toku konkretnego procesu może uzasadniać (pod pewnymi warunkami) uchylenie tajemnicy lekarskiej w zakresie do tego niezbędnym.

Z uwagi na posiadaną wiedzę specjalistyczną lekarz może zostać powołany do pełnienia czynności biegłego. Wobec posiadanej wiedzy o określonym zdarzeniu możliwe jest również wezwanie go do udziału w postępowaniu w charakterze świadka.

W dzisiejszych czasach lekarze coraz częściej stają się także bierną stroną procesu karnego. Niezależnie od bezpośrednich przyczyn takiego stanu każdorazowo zachodzi konieczność odparcia zarzutów kierowanych pod ich adresem. W praktyce zarzuty te mogą być związane z następstwami tzw. błędów lekarskich, ale mogą też dotyczyć spraw zupełnie niezwiązanych z wykonywaniem zawodu.

Jednocześnie sam lekarz może zostać pokrzywdzony w wyniku przestępstwa, a co za tym idzie – partycypować w procesie w celu dochodzenia swoich praw jako czynna strona postępowania karnego.

We wszystkich wyżej wymienionych sytuacjach lekarz nadal pozostaje depozytariuszem tajemnicy zawodowej i jest prawnie zobligowany do jej zachowania, co istotnie modyfikuje jego pozycję procesową. Sam fakt uczestnictwa w postępowaniu karnym nie jest bowiem dostateczną podstawą do uchylenia dyskutowanego tu obowiązku niejako ipso iure.

Przedmiotem niniejszej monografii jest ocena wpływu tajemnicy lekarskiej na prawa i obowiązki procesowe jej depozytariusza (lekarza) w zależności od roli, w jakiej występuje on w procesie karnym. W celu kompleksowego ujęcia omawianego zagadnienia analiza została przeprowadzona odrębnie dla lekarza partycypującego w procesie jako oskarżony, podejrzany, osoba podejrzana, świadek, biegły, pokrzywdzony, oskarżyciel posiłkowy, oskarżyciel prywatny, podmiot zobowiązany, o którym mowa w art. 91a ustawy z 6.06.1997 r. – Kodeks postępowania karnego , lekarz wezwany do uczestnictwa w oględzinach i otwarciu zwłok (w trybie art. 209 § 5 k.p.k.) oraz lekarz sądowy.

Określenie implikacji procesowych tajemnicy lekarskiej w ujęciu podmiotowym, tj. w relacji do poszczególnych ról procesowych, w jakich może występować jej depozytariusz, stanowi zarazem główny cel badawczy niniejszej pracy. Dla jego urzeczywistnienia konieczna stała się realizacja celów cząstkowych, tj. zdefiniowanie tajemnicy lekarskiej jako instytucji prawnej o określonych zakresach obowiązywania oraz osadzenie jej w ramach pozostałych instytucji karnoprocesowych.

Założenia te znalazły wyraz w strukturze opracowania. Właściwa analiza implikacji karnoprocesowych została poprzedzona omówieniem prawnego charakteru tajemnicy lekarskiej, wraz z określeniem zakresu jej obowiązywania w wymiarze przedmiotowym, podmiotowym i temporalnym, odniesieniem do innych tajemnic prawnie chronionych oraz osadzeniem tajemnicy lekarskiej na tle zakazów dowodowych funkcjonujących w polskim procesie karnym w relacji do zasady prawdy. Zagadnieniom tym poświęcono dwa pierwsze rozdziały monografii.

Następnie odwołano się do kwestii związanych z ochroną tajemnicy psychiatrycznej. Istotnym elementem studium stało się określenie wzajemnej relacji, jaka zachodzi pomiędzy tajemnicą lekarską a tajemnicą psychiatryczną, w szczególności w kontekście karnoprawnych reżimów ochrony tych sekretów. Zagadnienie to omówiono w rozdziale III.

Implikacjom karnoprocesowym tajemnicy lekarskiej poświęcono kolejne dwa rozdziały monografii. Dla precyzji prowadzonych rozważań odrębnie omówiono problematykę lekarza występującego w procesie w roli osobowego źródła dowodowego (rozdział IV) oraz lekarza będącego stroną postępowania karnego (rozdział V). Chociaż role te mogą w niektórych konfiguracjach procesowych przenikać się wzajemnie, to ich rozłączna analiza pozwala przedstawić omawiane zagadnienia w sposób bardziej przejrzysty. Taki sposób ujęcia pozwala też uwydatnić niejednolity wpływ tajemnicy lekarskiej na prawa i obowiązki jej depozytariusza, w zależności od posiadanego statusu procesowego. W rozdziale VI omówiono zagadnienia związane z karnoprocesowym statusem dokumentacji medycznej.

Odniesienie się do dokumentacji pozostaje w pełni uzasadnione, biorąc po uwagę, że stanowi ona sui generis materialny nośnik informacji objętych tajemnicą lekarską. Wnioski poczynione w rozdziale VI stanowią więc naturalne dopełnienie rozważań poczynionych w rozdziałach I–V.

Kompleksowe ujęcie tytułowej problematyki wymagało łącznego zastosowania kilku metod badawczych. W pierwszej kolejności wykorzystano metodę dogmatyczną w ujęciu mieszanym, toteż praca została oparta na analizie obowiązujących obecnie aktów prawych – relewantnych z punktu widzenia przedmiotu rozważań – z uwzględnieniem istniejącego w tej materii dorobku doktryny i judykatury. W dalszej kolejności odniesiono się również do poprzednio obowiązujących regulacji karnoprocesowych oraz dawnych przepisów normujących zasady wykonywania zawodu lekarza, co umożliwiło dokonanie analizy prawnoporównawczej w ujęciu historycznym. Ten ostatni aspekt stał się niezwykle istotny wobec mnogości zmian, których na przestrzeni ostatnich lat dokonano w obrębie przepisów regulujących tajemnicę lekarską.

W niezbędnym zakresie posłużono się także językowo-logiczną analizą pojęć o kluczowym znaczeniu dla badanej materii. Zabieg ten pozwolił na ujednolicenie siatki terminologicznej wykorzystanej w opracowaniu.

Mnogość przepisów, które wpływają bezpośrednio bądź pośrednio na omawianą tu materię, sprawia, że w wielu obszarach pojawiają się nadal nierozstrzygnięte wątpliwości interpretacyjne. Te zaś implikują trudności w praktycznym stosowaniu istniejących regulacji. Na gruncie niniejszej pracy autor przedstawił prezentowane w doktrynie stanowiska dotyczące obszarów spornych, podejmując jednocześnie próbę ich oceny i rozstrzygnięcia istniejących dylematów.

W świetle przytoczonych powyżej okoliczności zagadnienia związane z karnoprocesowymi implikacjami tajemnicy lekarskiej zyskują na aktualności i wymagają holistycznej analizy.

Na podstawie przeprowadzonych rozważań sformułowano wnioski de lege lata i de lege ferenda, które mogą stanowić asumpt do dalszej dyskusji nad przedstawionym tu zagadnieniem. Wnioski te zostały podsumowane w ostatniej części opracowania.

Niniejsza monografia jest przeznaczona dla obrońców i pełnomocników procesowych stron, sędziów oraz prokuratorów uczestniczących w procesach karnych, w których udział biorą depozytariusze tajemnicy lekarskiej, jak również dla wszystkich osób, które w swojej działalności naukowej zajmują się zagadnieniami prawa medycznego.

Jednocześnie książka może okazać się przydatna dla lekarzy wszystkich specjalności, w tym lekarzy dentystów, którzy z różnych przyczyn stają się uczestnikami procesu karnego. Autor żywi nadzieję, że niniejsza pozycja pozwoli zwiększyć świadomość prawną środowiska lekarskiego w zakresie praw i obowiązków związanych z karnoprocesową ochroną tajemnicy zawodowej.

Z uwagi na zastosowanie przepisów Kodeksu postępowania karnego do postępowań toczących się przed sądami lekarskimi monografia może być z powodzeniem wykorzystywana również w zakresie takich procedur.

Przed przejściem do właściwej części rozważań autor pragnie złożyć serdeczne podziękowania Panu prof. dr. hab. Kazimierzowi Zgryzkowi za cenne rady i uwagi merytoryczne udzielone w trakcie prac nad niniejszym opracowaniem oraz Panu prof. dr. hab. Andrzejowi Sakowiczowi za cenne sugestie i rady sformułowane w recenzji wydawniczej. Ich uwzględnienie przyczyniło się do aktualnego kształtu monografii.