Zatyka Elżbieta, Lekarski obowiązek udzielania pomocy w świetle prawa karnego

Już w czasach starożytnych naszej cywilizacji towarzyszyło przekonanie wyrażane w postaci łacińskiej paremii: nulla res tam necessaria est omni generi hominum, quam medicina . Świadomość ta od wieków kształtowała wyjątkową pozycję lekarzy w społeczeństwie i ich szczególną, aczkolwiek zróżnicowaną w zależności od czasów i miejsca, odpowiedzialność za działania podejmowane w ramach wykonywania swojej profesji. Choć przez stulecia osoby podejmujące się wykonywania praktyki lekarskiej składają u progu swojej kariery zawodowej tę samą przysięgę Hipokratesa, to granic lekarskiego obowiązku udzielania pomocy nie można postrzegać w wymiarze ponadczasowym. Granice te określa splot czynników: postępy medycyny jako nauki oraz wielowymiarowy rozwój społeczeństwa każdego kraju. Czynniki te kształtują ustrój prawny opieki zdrowotnej w danym państwie, w tym obowiązki spoczywające na lekarzu.

Oczekiwania przeciętnego obywatela naszego kraju w stosunku do osób wykonujących zawód lekarza zawsze były bardzo wysokie i to zarówno jeśli chodzi o profesjonalną działalność w zakresie opieki zdrowotnej, jak i nienaganną postawę etyczną nie tylko w życiu zawodowym, ale i osobistym. Specyficzny charakter tych oczekiwań ukształtował się w związku z funkcjonowaniem w Polsce przez dziesięciolecia w pełni nieodpłatnej, "państwowej" opieki zdrowotnej, której problemy były w znacznej mierze odmienne od tych, z którymi boryka się dzisiejsza służba zdrowia. Wszelkie zachowania lekarzy odbiegające od pożądanego standardu były i są publicznie szeroko dyskutowane. Charakter relacji medialnych jest często jednostronny i nie uwzględnia okoliczności, wskazujących, iż niejednokrotnie zachowanie lekarza pozostawało w granicach obowiązującego prawa. Ponadto wszelkie problemy związane z opieką zdrowotną, żywo interesujące społeczeństwo, mają swoje określone znaczenie w życiu politycznym kraju i są w związku z tym instrumentalnie wykorzystywane. Uwarunkowania te nie sprzyjają merytorycznej dyskusji nad potrzebą sformułowania precyzyjnych, zrozumiałych nie tylko dla prawników, ale również dla adresatów norm, regulacji prawnych w odniesieniu do obowiązków związanych z wykonywaniem zawodu, spoczywających na lekarzu.

Centrum zainteresowania niniejszej pracy stanowiło unormowanie granic lekarskiego obowiązku udzielenia pomocy w prawie polskim, zarówno w prawie powszechnym, jak i w deontologii zawodowej . Szczególnie dolegliwe konsekwencje zaniechania udzielenia pomocy uwidocznić się mogą na płaszczyźnie odpowiedzialności karnej nie tylko w sferze majątkowej lekarza odmawiającego udzielenia pomocy, czy na niwie zawodowej (zakaz wykonywania zawodu), ale - obok kar i środków karnych o charakterze wolnościowym - również w postaci kar izolacyjnych. Dlatego też zasadne jest twierdzenie, iż: "Odpowiedzialność karna lekarzy jest dziedziną interesującą przede wszystkim ich samych - pacjentów interesuje bodaj więcej odpowiedzialność cywilna lekarza" .

Precyzyjne określenie warunków, w jakich ustawodawca nałożył na lekarza obowiązek udzielenia pomocy, którego niedopełnienie może stać się podstawą pociągnięcia do odpowiedzialności karnej, jest dla bezpieczeństwa wykonywania praktyki lekarskiej kwestią fundamentalną. Podstawowym celem dociekań podjętych w niniejszej pracy była próba oceny przepisów obowiązujących w tej materii oraz praktyki ich stosowania. Niniejsza praca ma charakter w głównej mierze dogmatyczny, podjęto jednakże próbę wzbogacenia jej o wątek empiryczny.

Punkt wyjścia rozważań na temat granic lekarskiego obowiązku udzielenia pomocy w polskim prawie karnym stanowiła analiza jego źródeł prawnych, podjęta w celu uzyskania obrazu konstrukcji prawnej tegoż obowiązku. Konstrukcja ta została ukształtowana przez akty prawne dwojakiego charakteru: powszechnie obowiązujące przepisy karnomaterialne oraz ustawodawstwo zawodowe. Przyjęty prawnokarny pryzmat analizy stanowił powód, dla którego przepisy regulujące zawodowe obowiązki lekarza zostały włączone w krąg rozważań tylko w takim zakresie, w jakim są one relewantne na niwie odpowiedzialności karnej. Podejmując próbę studium obowiązujących przepisów prawnokarnych uznano za zasadne kompleksowe zaprezentowanie przesłanek odpowiedzialności za formalne przestępstwo nieudzielenia pomocy oraz reguł odpowiedzialności za materialne przestępstwa z zaniechania, skierowane przeciwko życiu lub zdrowiu, których podmiotem może być również w określonych sytuacjach lekarz.

Nie negując, iż nie każdy stan faktyczny jesteśmy w stanie ocenić w świetle obowiązującego stanu prawnego jednoznacznie i przyjmując, że jest to sytuacja całkowicie naturalna, podjęto próbę rozważenia typowych schematów sytuacji, w których pojawiają się wątpliwości, czy zachowanie lekarza, który odmawia udzielenia pomocy, jest zgodne z prawem, czy też nie. Analizie zostały poddane problemy związane z narażeniem życia i zdrowia lekarza podczas wykonywania zawodu, kwestia zgodności działania z sumieniem lekarza, zagadnienie dopuszczalnej formy protestu lekarza jako pracownika, udzielenie pomocy w postaci świadczenia zdrowotnego po wyczerpaniu zakontraktowanego limitu oraz problem aktualizacji obowiązku udzielenia pomocy w razie braku zgody pacjenta.

Wnioski wypływające z przeprowadzonej analizy dogmatycznej skłoniły autorkę do wzbogacenia pracy o część empiryczną. Podjęto w niej próbę zdiagnozowania, czy istnieje zjawisko odmowy udzielenia świadczenie zdrowotnego związane z naruszeniem reguł prawa karnego i czy obowiązujące przepisy odpowiadają rzeczywistym potrzebom współczesnej praktyki lekarskiej, ponieważ trudno, a w zasadzie nie sposób odnaleźć odzwierciedlenia reguł odpowiedzialności karnej lekarza w statystykach sądowych. Opis przyjętej metody badań oraz ich wyniki, których przedmiot stanowiło przysługujące lekarzowi prawo do odmowy udzielenia świadczenia zdrowotnego, zawarto w rozdziale czwartym pracy.

Niniejsza publikacja powstała w oparciu o rozprawę doktorską zatytułowaną Lekarski obowiązek udzielenia pomocy w świetle prawa karnego, która została przygotowana pod kierunkiem naukowym Prof. Emila W. Pływaczewskiego i obroniona w roku 2009 na Wydziale Prawa Uniwersytetu w Białymstoku. W tym miejscu serdecznie dziękuję Promotorowi za wieloletnią, pełną wyrozumiałości i troski opiekę naukową. Dziękuję również Prof. Dobrochnie Wójcik oraz Prof. Katarzynie Laskowskiej, które podjęły się trudu zrecenzowania pracy doktorskiej, a ich wnikliwe uwagi pomogły ukształtować wersję pracy złożoną do publikacji.