Daszczuk Paweł, Kurator jako przedstawiciel ustawowy osoby prawnej

I. Celem publikacji jest analiza pozycji prawnej kuratora jako przedstawiciela ustawowego osoby prawnej, w szczególności zakresu jego praw i obowiązków. Problematyka ta budzi szereg wątpliwości praktycznych i teoretycznych, ale nie była dotąd przedmiotem opracowania o charakterze monograficznym. Wybór tematu wiąże się także z nowelizacją przepisów Kodeksu cywilnego i Kodeksu postępowania cywilnego, która nastąpiła z dniem 15.03.2018 r. Na jej mocy dokonano istotnych zmian sposobu funkcjonowania kuratora, dotyczących zwłaszcza zakresu jego umocowania.

W opracowaniu pominięto kuratelę ustanawianą dla banków (art. 144 ust. 1 ustawy – Prawo bankowe) , spółdzielczych kas oszczędnościowo-kredytowych (art. 72c ust. 1 ustawy o spółdzielczych kasach oszczędnościowo-kredytowych) i zakładów ubezpieczeń (art. 315 u.d.u.r.). Do kuratorów tych nie stosuje się Kodeksu cywilnego ani Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. Nie będą też omawiane tzw. podmioty ustawowe , do których przepisy o osobach prawnych stosuje się odpowiednio.

Kryteria przyjęte w książce spełniał również tzw. kurator rejestrowy oraz kurator ustanawiany na podstawie ustawy z 6.07.1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne . Z uwagi na uchylenie tych przepisów rozważania te zostały pominięte.

II. Kuratelę dla osoby prawnej ustanawia sąd rejestrowy na podstawie art. 42 k.c. albo przepisów szczególnych, tj. ustawy – Prawo o stowarzyszeniach, ustawy o sporcie, ustawy o fundacjach, ustawy o europejskim zgrupowaniu interesów gospodarczych i spółce europejskiej oraz ustawy o spółdzielni europejskiej. Przesłanki określone w poszczególnych przepisach istotnie się od siebie różnią, przewidują też niekiedy odmienne rodzaje kurateli, co wymaga ustalenia wzajemnych relacji między przepisami.

III. Książka dzieli się na pięć rozdziałów. Rozdział pierwszy poświęcony jest podstawowemu dla jej tematu zagadnieniu charakteru prawnego kurateli. Rozważania należało zacząć od wyjaśnienia, czym jest przedstawicielstwo, omówienia jego rodzajów, jak też różnic między zastępstwem bezpośrednim a pośrednim oraz przybliżenia teorii organów. Pozwoli to uniknąć błędów w dokonywaniu wykładni przepisów i umożliwi sformułowanie wniosków ogólnych, które będą mogły zostać wykorzystane przy rozstrzyganiu szczegółowych problemów związanych z funkcjonowaniem kuratora osoby prawnej.

Artykuł 95 § 1 k.c. stanowi, że „z zastrzeżeniem wyjątków w ustawie przewidzianych albo wynikających z właściwości czynności prawnej, można dokonać czynności prawnej przez przedstawiciela”, co oznacza, iż przedstawicielstwo dotyczy wyłącznie czynności prawnych. Z art. 42 § 2 k.c. wynika natomiast, że do czasu powołania albo uzupełnienia składu organu reprezentacji albo ustanowienia likwidatora kurator reprezentuje osobę prawną oraz prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu. Prowadzenie spraw osoby prawnej wiąże się przede wszystkim z dokonywaniem czynności faktycznych, a nie prawnych. Z brzmienia przepisów wynikałoby, że kurator nie jest przedstawicielem ustawowym. Będę się jednak starał wykazać, że ze stosunku prawnego kurateli wynika zarówno umocowanie do reprezentacji osoby prawnej, jak i upoważnienie do prowadzenia jej spraw, i szczegółowo to uzasadnić.

IV. Rozdział drugi poświęcony jest ustanawianiu kurateli. W pierwszej kolejności przedstawiono przesłanki powołania kuratora. Wśród nich istotne wątpliwości dotyczą zawartego w art. 42 § 1 k.c. rozróżnienia między brakiem organu a brakami w jego składzie i ich wpływie na możliwość działania osoby prawnej. Z uwagi na zmianę przepisów wydaje się, że ustawodawca celowo rozróżnia oba te przypadki. W dalszej kolejności omówienia wymagają przesłanki ustanowienia kurateli dla szczególnych typów osób prawnych, tj. stowarzyszeń, polskich związków sportowych, fundacji oraz spółek i spółdzielni europejskich. Przepisy te są zbliżone do siebie, ale nawet niewielkie różnice między nimi powodują, że są to zupełnie odrębne od siebie rodzaje kurateli, co uzasadnia przeprowadzenie analizy poszczególnych przypadków.

Kuratora osoby prawnej ustanawia sąd rejestrowy, stosując przepisy Kodeksu postępowania cywilnego o sprawach z zakresu kurateli. Oprócz nich sąd stosuje odpowiednio przepisy o postępowaniu w sprawach z zakresu opieki oraz przepisy o postępowaniu rejestrowym, postępowaniu nieprocesowym oraz o procesie. Ten skomplikowany i wielostopniowy system odesłań powoduje istotne problemy w ustaleniu, które normy procesowe i w jakim zakresie dotyczą postępowania w sprawie kurateli, co wymaga szczegółowego wyjaśnienia. Istotne jest też ustalenie, czym powinien kierować się sąd, dokonując wyboru danej osoby na funkcję kuratora. Inaczej ocenia się bowiem kwalifikacje kandydata na kuratora dla osoby ubezwłasnowolnionej częściowo, a inaczej tego, który ma prowadzić sprawy i reprezentować osobę prawną, zwłaszcza przedsiębiorcę.

V. Trzeci rozdział dotyczy praw i obowiązków kuratora. Jego podstawowym obowiązkiem wynikającym z art. 42 k.c. jest podjęcie czynności zmierzających do powołania lub uzupełnienia składu organu uprawnionego do reprezentowania osoby prawnej, a w razie potrzeby – do jej likwidacji. W praktyce „starania” te będą polegały na zwołaniu organu osoby prawnej, który jest uprawniony do powołania zarządu albo zwrócenia się do osób, którym takie prawo zostało przyznane na mocy przepisów regulujących jej ustrój. Czynności „likwidacyjne” mają natomiast doprowadzić do otwarcia likwidacji osoby prawnej wskutek uchwały podjętej przez jej członków (np. wspólników spółki z o.o.) bądź orzeczenia sądu.

Zgodnie z dotychczasowym stanem prawnym kurator nie mógł prowadzić spraw i reprezentować osoby prawnej poza wskazanym zakresem, np. w postępowaniu cywilnym, nabywać w jej imieniu praw czy zaciągać zobowiązań. Po nowelizacji przepisów art. 42 § 2 k.c. stanowi, że kurator reprezentuje osobę prawną oraz prowadzi jej sprawy w granicach określonych w zaświadczeniu sądu. Nie wskazuje jednak, jakich spraw dotyczy jego umocowanie, pozostawiając ich określenie sądowi. Przepis ten odwołuje się przy tym do zaświadczenia, a nie postanowienia o ustanowieniu kurateli. Konieczne jest więc wyjaśnienie, czym jest to zaświadczenie i jakie są relacje między nim a postanowieniem o ustanowieniu kurateli.

VI. Czwarty rozdział dotyczy nadzoru nad sprawowaniem kurateli. Zgodnie z art. 42 § 1 zdanie drugie k.c. kurator podlega nadzorowi sądu. Szczegółowe regulacje dotyczące nadzoru zamieszczone są w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym w przepisach o opiece. Odpowiednie ich stosowanie do kurateli wymaga uwzględnienia wielu odrębności sytuacji prawnej osoby fizycznej, dla której ustanawia się opiekę, i osoby prawnej.

VII. W rozdziale piątym poddano analizie zagadnienia związane z ustaniem kurateli i odpowiedzialnością kuratora. Należy w szczególności wyjaśnić, czy kuratela dla osoby prawnej wygasa wskutek jej uchylenia przez sąd (art. 180 § 1 k.r.o.), czy też ustaje z chwilą zrealizowania jej celów (art. 180 § 2 k.r.o.). Przepisy o kuratorze osoby prawnej nie są w tym przypadku jednoznaczne.

Osoba prawna odpowiada za działania i zaniechania kuratora jak za własne działanie lub zaniechanie. Wynika to z tego, że kurator jest w stosunku do niej osobą trzecią – przedstawicielem ustawowym. Okoliczność ta wymaga uwzględnienia przy omawianiu zasad jego odpowiedzialności, zwłaszcza przy uwzględnieniu, że osoba prawna nie ma wpływu na jego ustanowienie. Istotne wątpliwości dotyczą również przepisów, na podstawie których kurator odpowiada za szkodę wyrządzoną osobie prawnej przez nienależyte sprawowanie kurateli. Będę się starał wykazać, że jest to odpowiedzialność na zasadzie odpowiedzialności kontraktowej, a nie deliktowej, co wymaga przedstawienia podstawowych cech obu tych reżimów.

VIII. Podstawową metodą badawczą jest metoda dogmatyczna, polegająca na wykładni przepisów dotyczących kurateli, w szczególności Kodeksu cywilnego i Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego. W prowadzonych badaniach posługiwałem się również metodą historyczną, zwłaszcza przy określeniu statusu prawnego kuratora i zasad jego odpowiedzialności. Odstąpiłem natomiast od badań komparatystycznych z uwagi na to, że szczegółowa analiza literatury i orzecznictwa zagranicznego wykraczałaby poza przyjęty cel i zakres opracowania. Rozwiązania przyjęte w poszczególnych państwach znacznie się od siebie różnią, utrudniając sformułowanie wniosków ogólnych i odniesienie ich do przepisów polskich.

***

Pragnę bardzo serdecznie podziękować Panu Prof. dr hab. Andrzejowi Kidybie za jego pomoc i cenne uwagi. Bez jego udziału powstanie niniejszej książki nie byłoby możliwe.