Błachnio-Parzych Anna, Kryminalizacja manipulacji instrumentami finansowymi

Manipulacja instrumentami finansowymi jest zjawiskiem stosunkowo nowym w polskiej rzeczywistości gospodarczej. Zapewne dlatego nie doczekała się ona dotychczas nie tylko opracowania odnoszącego się do typu przestępstwa manipulacji, ale również publikacji ekonomicznej, która stanowiłaby analizę tego zjawiska. Potrzeba podjęcia tego tematu jest tym większa, że Giełda Papierów Wartościowych S.A. w Warszawie rozwija się bardzo dynamicznie. Jest ona niekwestionowanym liderem w regionie . Od zysków wynikających z funkcjonowania giełdy społeczeństwo musi jednak odpisać również straty. Są one tym większe, im większy jest brak świadomości istniejących zagrożeń. Nie wydaje się jednak, by wraz z rozwojem polskiego rynku kapitałowego w sposób równie dynamiczny rozwijała się wiedza dotycząca związanych z jego funkcjonowaniem patologii i sposobu ich zwalczania. Tymczasem potrzeba podejmowania takich tematów jest tym większa, że jesteśmy na etapie tworzenia jednolitego europejskiego rynku finansowego, co wiąże się z otwarciem rynków poszczególnych krajów . Niesie to ze sobą wiele korzyści, przede wszystkim większe możliwości inwestycyjne, ale równocześnie zwiększa ryzyko nadużyć.

Wybór tematu wynika także z tego, że manipulacja instrumentami finansowymi jest zjawiskiem niezwykle ciekawym. Ogromny wpływ na wzbogacenie perspektywy, z jakiej może być ona postrzegana, ma teoria finansów behawioralnych. Pomimo tego bogatszego, niż wynikający z klasycznej ekonomii, zaplecza dla analizy zjawiska manipulacji, nadal wiele kontrowersji budzi jej ocena. Specyfika rynku kapitałowego, stopień skomplikowania zachodzących na nim procesów, sprawia, że ocena niektórych zachowań jego uczestników nie poddaje się łatwo wartościowaniu. Tymczasem właśnie odpowiedź na pytanie, dlaczego manipulację instrumentami finansowymi oceniamy negatywnie, stanowi niezbędny warunek określenia granic tego zjawiska, a następnie trafnego doboru środków jej przeciwdziałania.

Właśnie potrzeba oceny określonego zachowania, która powinna towarzyszyć każdej decyzji prawodawcy o kryminalizacji, stanowiła inspirację do podjęcia się analizy tej problematyki z perspektywy tworzenia prawa. Prowadzenie w ten sposób rozważań wymaga jednak w pierwszej kolejności nakreślenia tej perspektywy. Dlatego w pracy wiele miejsca zostanie poświęcone temu, z jakich etapów powinien składać się proces intelektualny prowadzący do decyzji o kryminalizacji oraz jakie przesłanki wymagają uwzględnienia na każdym z tych etapów. Odniesienie tych rozważań do płaszczyzny konkretnego zachowania stanowiącego problem społeczny wymagający interwencji prawodawcy, a mianowicie manipulacji instrumentami finansowymi, umożliwia nie tylko prezentację etapów podejmowania decyzji o kryminalizacji, ale również dokonywanych na tych etapach wyborów. Pozwala ono także na przedstawienie specyfiki procesu kryminalizacji negatywnie ocenianych zachowań, do których dochodzi w sferze obrotu gospodarczego.

Zanim przedstawiony zostanie zarys problematyki poruszanej w kolejnych rozdziałach pracy, należy zaznaczyć, że zagadnienie manipulacji ograniczone zostanie do występowania tego zjawiska na regulowanym rynku giełdowym, inaczej mówiąc – na giełdzie. Prowadzenie rozważań dotyczących ochrony przed tym zjawiskiem także na rynku pozagiełdowym oraz nieregulowanym wymagałoby rozstrzygnięcia wielu dodatkowych kwestii, m.in. dotyczących specyfiki tych rynków. Poza tym regulowany rynek giełdowy stanowi płaszczyznę obrotu normowaną w sposób najbardziej restrykcyjny spośród innych wymienionych rynków, z czym wiązać się ma najwyższy poziom przejrzystości, a w konsekwencji bezpieczeństwa dokonywanych na nim transakcji. Dzięki temu giełda jest z założenia forum obrotu dla szerokiego kręgu inwestorów, także tych nieprofesjonalnych. Dlatego manipulacja występująca właśnie na tym rynku stanowi zjawisko szczególnie groźne.

Praca składa się z pięciu rozdziałów. W rozdziale I przedstawiona zostanie definicja pojęcia kryminalizacji oraz jej przesłanki wynikające zarówno z Konstytucji RP, jak i te, które zostały wymienione w literaturze. Rozdział ten stanowi próbę znalezienia struktury wewnętrznej decyzji o zagrożeniu popełnienia określonego czynu sankcją karną, która mogłaby stanowić schemat, według którego mogłyby być prowadzone rozważania dotyczące kryminalizacji zjawiska manipulacji instrumentami finansowymi. W związku z tym zaprezentowana zostanie propozycja spojrzenia na kryminalizację jako na proces tworzenia prawa charakterystyczny ze względu na jego przedmiot. Taka perspektywa umożliwia skorzystanie z wypracowanych w teorii prawa modeli racjonalnego tworzenia prawa.

Rozdział II stanowi natomiast wprowadzenie do zagadnień dotyczących manipulacji instrumentami finansowymi. Omówiona zostanie w nim ewolucja jej kryminalizacji, obecnie obowiązująca w Polsce regulacja prawna zakazująca manipulacji i sankcjonująca naruszenie tego zakazu, jak również dokonana zostanie prezentacja przepisów dotyczących odpowiedzialności z tytułu manipulacji w innych krajach. Poza tym wyjaśnione zostaną podstawowe terminy z zakresu prawa rynku kapitałowego.

Kolejne trzy rozdziały będą stanowić odtworzenie procesu podejmowania decyzji o kryminalizacji manipulacji instrumentami finansowymi na podstawie zarysowanego w rozdziale I podziału na etapy racjonalnego tworzenia prawa. Rozdział III poświęcony zostanie analizie tego zjawiska, rozdział IV jego ocenie, natomiast przedmiotem rozdziału V będzie znalezienie środków przeciwdziałania manipulacji instrumentami finansowymi. Zaznaczyć należy, że choć w rozdziale I zaprezentowane zostaną wszystkie etapy wyróżnione w modelu racjonalnego tworzenia prawa, to praca poświęcona zostanie tym etapom, które prowadzą prawodawcę do decyzji o potrzebie kryminalizacji określonych zachowań. W ramach pozostałych etapów tego procesu poruszone zostaną kwestie związane z problematyką typizacji przestępstwa manipulacji instrumentami finansowymi. Będą one jednak ograniczone do tych zagadnień, które wymagają omówienia z uwagi na specyfikę regulacji zawierającej zakaz manipulacji instrumentami finansowymi.

W związku z tym, że owe modele mają charakter normatywny, a nie opisowy, prowadzone na ich podstawie rozważania będą wskazywały, z rozstrzygnięcia jakich problemów powinien składać się proces prowadzący do decyzji o kryminalizacji, a nie z jakich faktycznie się składa. W rozdziale V rozważania dotyczące kolejnych środków przeciwdziałania manipulacji zestawione zostaną natomiast z obowiązującą regulacją prawną.