Barczak Anna, Kontrola podmiotów korzystających ze środowiska

Prawo ochrony środowiska jest jednym z najmłodszych kierunków regulacji prawnej. Zaczęło kształtować się pod koniec lat 60. i na początku lat 70. ubiegłego wieku . Jest to nauka charakteryzująca się niezwykłą dynamiką, zarówno na arenie międzynarodowej, jak i unijnej oraz polskiej . Współczesne jej znaczenie pozwala uznać ją za wiodącą naukę w zakresie korzystania z zasobów środowiska. Potwierdzeniem wskazanej konstatacji jest to, że najwyższą wartość ochrony środowiska stanowi zdrowie i życie obecnych oraz przyszłych pokoleń. Nie jest to jednak nowy dział prawa, tylko raczej część mająca charakter interdyscyplinarny. W żadnym dziale prawa nie mamy do czynienia z tak szerokim kręgiem adresatów, co wynika m.in. ze swoistych cech ochrony środowiska jako podstawowej funkcji państwa, której zadania nie mogą być skutecznie rozwiązywane tylko przez wydzieloną część aparatu państwowego.

Nauki prawne są niezwykle rozbudowaną dziedziną życia społecznego. W miarę jak zmienia się sposób i styl życia ludzi, coraz więcej obszarów życia społecznego normowanych jest za pomocą aktów prawnych. Dlatego też tendencją współczesnego prawa jest poddawanie nowych obszarów regulacji prawnej, i to niekiedy bardzo drobiazgowej i kazuistycznej. Prawo ochrony środowiska charakteryzuje się właśnie tymi cechami.

Funkcjonowanie państwa oraz przestrzeganie obowiązujących w nim reguł prawnych immanentnie związane jest z koniecznością posługiwania się przez ustawodawcę pewnymi mechanizmami zabezpieczającymi mającymi zagwarantować posłuszeństwo adresatów norm prawnych wobec nakładanych na nich wzorców postępowania. W obrębie wspomnianych mechanizmów można wyróżnić kontrolę przestrzegania określonych przepisów.

W kontekście wykonywania zadań w zakresie ochrony środowiska przez organy administracji zagadnienia związane z kontrolą można ująć w dwa aspekty. Po pierwsze, kontrola jest treścią określonego zadania kontrolnego, dotyczącego badania działania podmiotu kontrolowanego. Po drugie, kontrola ujmowana jest jako kontrola działalności danego organu co do wykonywania nałożonych zadań ochronnych. Przedmiotem niniejszych badań jest to pierwsze ujęcie.

Należy zdawać sobie sprawę z tego, że kompetencje uczestników procesu kontrolnego w zakresie ochrony środowiska daleko wykraczają poza wiedzę prawniczą i proces ten wymaga wiedzy i doświadczenia z zakresu innych dziedzin wchodzących w interdyscyplinarną naukę prawa ochrony środowiska. Spełnienie warunków jakości analizowanego prawa wymaga także istnienia odpowiedniego zaplecza naukowo-badawczego i doradczego, odpowiednich programów i metod nauczania i doskonalenia kadr oraz społeczeństwa ekologicznego aktywnie uczestniczącego w tych procesach. Stąd też wyróżnia się wielu uczestników postępowania kontrolnego w zakresie kontroli środowiskowej.

Jakość prawa ochrony środowiska zależy m.in. od sprawności systematycznej kontroli efektów jego oddziaływania i w miarę potrzeby aktualizacji, czyli dostosowywania do zmieniających się warunków.

Celem publikacji jest zatem uzyskanie odpowiedzi na pytania:

Z uwagi na to, że do tej pory brak jest jednolitych unormowań w zakresie kontroli przestrzegania przepisów ochrony środowiska w prawie międzynarodowym oraz unijnym , analiza zagadnień prowadzonych w niniejszej monografii będzie dotyczyć głównie prawa polskiego, z odwołaniem w niektórych przypadkach do prawa zewnętrznego. Analizie zostaną poddane polskie akty normatywne z zakresu badanej nauki, w tym przepisy ustrojowe, materialne i procesowe. Istotną rolę odgrywają nie tylko ustawy, ale także akty podustawowe. Metoda badawcza będzie polegała również na przywołaniu poglądów doktryny głównie prawa ochrony środowiska, ale także prawa administracyjnego i prawa gospodarczego. Znaczące będą także orzeczenia sądowoadministracyjne.

Monografia składa się z pięciu rozdziałów, wstępu i zakończenia. Każdy rozdział poprzedzony jest uwagami wstępnymi, a zakończony podsumowaniem. Praca ma też walor praktyczny, gdyż zawiera listę pytań kontrolnych (checklistę). Jest ona narzędziem pozwalającym zbadać zgodność ze środowiskowymi przepisami prawnymi, procedurami i normami prawnymi w zakresie kontroli przestrzegania przepisów ochrony środowiska.

Rozdział pierwszy ma charakter wprowadzający w problematykę. Wyjaśnia istotę kontroli środowiskowej (jej pojęcie, rodzaje i kryteria, zakres podmiotowy i przedmiotowy, cechy charakterystyczne, standaryzację dobrej kontroli środowiskowej, a także zasady ogólne prawa ochrony środowiska jako podstawę zasad ogólnych kontroli środowiskowej).

Rozdział drugi przedstawia kontrolę środowiskową w ujęciu podmiotowym. Charakteryzuje wybrane organy kontrolne przez wskazanie ich ustroju i środowiskowych zadań kontrolnych. Szczególna uwaga zostanie poświęcona Inspekcji Ochrony Środowiska (IOŚ).

Rozdział trzeci zawiera analizę przepisów regulujących przebieg kontroli środowiskowej. Nie są to jednak kompleksowe rozważania z uwagi na dość szeroki zakres podmiotowy tytułowego zagadnienia, lecz rozważania tam zawarte w znacznej mierze zostaną ograniczone do przebiegu kontroli sprawowanej przez IOŚ.

W rozdziale czwartym omówiono zagadnienia związane z systemem ekozarządzania i audytu środowiskowego (EMAS). Zwrócono uwagę na jego istotę, zakres podmiotowy i przedmiotowy, zasady funkcjonowania oraz wdrażania systemu. Rozważania kończą się przedstawieniem roli organów administracji i weryfikatorów środowiskowych w zakresie wdrażania tego systemu.

Przedmiotem rozdziału piątego są prawa i obowiązki, jakie posiadają podmioty korzystające ze środowiska w toku prowadzonego postępowania kontrolnego i po jego zakończeniu.

Monografia jest kierowana przede wszystkim do podmiotów korzystających ze środowiska. Mam nadzieję, że okaże się ona interesująca także dla organów kontroli i organów administracji. Może również stanowić przedmiot zainteresowań dla wszelkich podmiotów mających kontakt z prawem ochrony środowiska.

Żadna książka nie powstaje w próżni, chciałabym zatem podziękować wszystkim przedstawicielom doktryny prawa ochrony środowiska i prawa administracyjnego, którzy mniej lub bardziej drobiazgowo analizowali instytucję kontroli, a w szczególności Profesorowi Jackowi Jagielskiemu oraz Profesorowi Wojciechowi Radeckiemu i śp. Profesorowi Janowi Bociowi.

Dziękuję wszystkim osobom, których słowa, czyny, myśli zawarłam tutaj, by choć w niewielkim stopniu przenieść do książki ich doświadczenia.

Szczególne podziękowania należą się przede wszystkim: Profesorowi Markowi Górskiemu, Profesorowi Piotrowi Korzeniowskiemu oraz pracownikom Wojewódzkiego Inspektoratu Ochrony Środowiska w Szczecinie.

Dziękuję także Grzegorzowi Jareckiemu za pomysł napisania książki, za jego zachętę, cenne komentarze, oraz wszystkim osobom z Wydawnictwa Wolters Kluwer zaangażowanym w powstanie niniejszej monografii.

Wielkie podziękowania dla mojego męża Ireneusza i syna Marcina za wsparcie i sprawianie mi radości w trakcie pisania.

I wreszcie, monografię tę dedykuję pamięci obecnych i przyszłych pokoleń.

Praca uwzględnia stan prawny i najważniejszą literaturę na dzień 15.10.2020 r.