Kabat-Rudnicka Danuta, Konstytucjonalizacja Unii Europejskiej a sądownictwo konstytucyjne

Monografie
Opublikowano: WK 2016
Rodzaj:  monografia
Autor monografii:

Konstytucjonalizacja Unii Europejskiej a sądownictwo konstytucyjne

Autor fragmentu:

Uwagi wprowadzające

"The constitutional thesis claims that in critical aspects the Community has evolved and behaves as if its founding instrument were not a Treaty governed by international law but, to use the language of the European Court of Justice, a constitutional charter governed by a form of constitutional law" .

Unia Europejska i jej tożsamość wraz z odniesieniami, z jednej strony, do państwa narodowego, z drugiej, do organizacji międzynarodowej, stanowi nadal otwartą kwestię i ważny przedmiot badań naukowych. Unia Europejska, która - zdaniem wielu - jest strukturą sui generis, implikuje więcej pytań niż udziela gotowych odpowiedzi co do tożsamości, charakteru prawno-politycznego oraz docelowego kształtu.

Mając na uwadze prawny wymiar UE, należy powiedzieć, że jest ona międzynarodową organizacją o zasięgu regionalnym, jakkolwiek szczególną i wyjątkową, powstałą w oparciu o umowę (traktat) zawarty pomiędzy wysokimi umawiającymi się stronami - państwami członkowskimi. Obecny kształt Unii jest efektem zmian wprowadzanych przez kolejne traktaty reformujące, wraz z ostatnim traktatem lizbońskim, który ujednolicił strukturę, znosząc podział na Wspólnoty i Unię, nie rezygnując jednakże z dychotomicznego podziału na metodę wspólnotową (zwaną też metodą Monneta) i metodę międzyrządową, ponadnarodowość (integrację) i międzyrządowość (współpracę państw), "niską" i "wysoką" politykę, etc. W obszarach, które zostały poddane procesom integracyjnym, widoczny jest ów szczególny charakter Unii, tworzącej nowy, autonomiczny porządek prawny, różniący się od porządku krajowego i międzynarodowego. To nowe prawo, którego podmiotami są zarówno państwa (jak w klasycznej organizacji międzynarodowej) , jak i obywatele, pozostaje w szczególnej relacji do prawa państw członkowskich, wyrażającej się m.in. w zasadzie pierwszeństwa . Ten, będący swoistym novum, porządek prawno-polityczny, który - zdaniem niektórych - jest porządkiem federalnym , stanowi nową jakość, w tworzeniu której istotna rola przypada Trybunałowi Sprawiedliwości UE (TSUE), który obecnie tworzą: Trybunał Sprawiedliwości (Trybunał), Sąd i sądy wyspecjalizowane .

Trybunał Sprawiedliwości należy do tych instytucji, które już na samym początku procesów integracyjnych, tj. w traktatach założycielskich, uzyskały szerokie uprawnienia. Interpretując postanowienia traktatowe, Trybunał nierzadko wykraczał poza wykładnię tekstualną, odwołując się do celów integracji europejskiej. Wychodząc, z jednej strony, naprzeciw potrzebom integracji, z drugiej zaś, kierując się pragmatyzmem, Trybunał wypracował zasady, na których obecnie zasadza się funkcjonowanie Unii, i wywarł tym samym znaczący wpływ na zmiany, jakim poddawane były traktaty, które dziś są czymś więcej niż tylko umowami prawa międzynarodowego, stanowiąc - zdaniem Trybunału - kartę konstytucyjną Europy . To z kolei uzasadnia potrzebę prowadzenia pogłębionych badań nad procesami konstytucjonalizacji UE oraz roli, jaką w tym procesie pełni sam Trybunał.

Postępujące procesy integracyjne wraz z towarzyszącą im konstytucjonalizacją Unii implikują pytanie o wzajemne relacje pomiędzy, z jednej strony, porządkami prawnymi państw członkowskich, na straży których stoją sądy najwyższe i konstytucyjne (sądy konstytucyjne), z drugiej natomiast, porządkiem prawnym UE wraz z Trybunałem Sprawiedliwości, co do którego panuje przekonanie (chociaż nie jest powszechnie podzielane), że pełni on rolę sądu konstytucyjnego . To z kolei implikuje konieczność określenia wzajemnego stosunku, jaki łączy sądy konstytucyjne i Trybunał, który można sprowadzić, z jednej strony, do partnerstwa, dialogu i współpracy, z drugiej natomiast, do podporządkowania, konfliktu i rywalizacji. Nasuwa się też pytanie: czy to bezwarunkowe niepoddawanie się przez sądy konstytucyjne państw członkowskich ponadnarodowemu reżimowi prawnemu nie stanowi koniecznego elementu kontroli i równowagi, wyznaczającego granice dla przenikania prawa UE w porządki prawne państw członkowskich?

Celem niniejszej pracy jest, z jednej strony, ukazanie miejsca, roli i znaczenia Trybunału Sprawiedliwości w ramach struktury instytucjonalnej oraz podejmowanych przez niego działań na rzecz konstytucjonalizacji Unii (wcześniej Wspólnot), z drugiej natomiast, ukazanie roli, jaką pełnią sądy konstytucyjne państw członkowskich w procesie integracji oraz zdefiniowanie wzajemnej relacji, jaka łączy Trybunał z tymi ostatnimi. Prześledzenia wymagać będą również te kompetencje i działania podejmowane przez Trybunał, które uwiarygodniają tezę, że jest on sądem konstytucyjnym (nie de iure i nie de nomine, lecz de facto, w kontekście pełnionych funkcji). Nadto przytoczone zostanie wybrane orzecznictwo sądów konstytucyjnych państw członkowskich podnoszące kwestię nieprzekraczalnych granic stawianych prawu wspólnotowemu (obecnie unijnemu), przenikającemu porządki prawne państw członkowskich.

Badanie procesów konstytucjonalizacji UE wymaga uwzględnienia właściwego kontekstu odniesienia. W przypadku UE jako przedmiotu badań jest to problem sam w sobie, niełatwo bowiem znaleźć właściwy kontekst odniesienia z uwagi na to, że fenomen Unii nie znajduje odwzorowania w znanych rozwiązaniach systemowych. Biorąc jednakże pod uwagę najbardziej charakterystyczne cechy UE, można przyjąć, że najbliższych analogii dostarczyć mogą systemy federalne. Unia Europejska spełnia kryteria organizacji międzynarodowej, a jednocześnie zasady, na jakich opiera się jej funkcjonowanie, przypominają te mające zastosowanie w systemach federalnych (zarówno państwowych, jak i niepaństwowych) . Co więcej, Unia - będąca strukturą pochodną państw - przejęła niektóre rozwiązania (w tym instytucje prawne) obecne w państwach członkowskich .

Inną wątpliwość wyraża pytanie: czy z naukowego punktu widzenia właściwe jest prowadzenie rozważań nad procesami konstytucjonalizacji UE, w sytuacji gdy Unia pozostaje organizacją międzynarodową, natomiast konstytucja jest elementem właściwym dla państwa , którym Unia nie jest? Pomimo zgłaszanych wątpliwości należy przyjąć, że rozważania takie mają sens, czego potwierdzenie znajdujemy (niezależnie od głosów polemicznych) w opiniach wielu badaczy szeroko cytowanych w literaturze przedmiotu , jak również w orzecznictwie Trybunału, a także w przyjętym, choć nieratyfikowanym, traktacie konstytucyjnym . Teza o konstytucjonalizacji UE znajduje ponadto potwierdzenie w fakcie, że Unię charakteryzuje coraz więcej elementów właściwych państwu. Na tle powyższych uwag należy zgodzić się z poglądem traktującym traktaty europejskie, zwłaszcza Traktat o funkcjonowaniu Unii Europejskiej (wcześniej Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską) jako akt o randze konstytucyjnej, i tym samym interpretować (przynajmniej niektóre) postanowienia traktatowe jako normy o randze konstytucyjnej. Podobnie też należy przyjąć jako prawomocną tezę, że Trybunał Sprawiedliwości pełni funkcje sądu konstytucyjnego, tj. sądu stojącego na straży konstytucyjności prawa, co z kolei implikuje, że w UE mamy do czynienia z sądownictwem konstytucyjnym.

Instytucjami, na których koncentrować się będą podstawowe rozważania, są TSUE oraz sądy konstytucyjne państw członkowskich. Miejsce Trybunału Sprawiedliwości w strukturze instytucjonalnej, a także jego rola i znaczenie dla procesów integracyjnych zostały określone w traktatach założycielskich. Trybunał, korzystając z przyznanych mu uprawnień, wywarł znaczący wpływ na kierunek procesów integracyjnych , w związku z czym w literaturze przedmiotu pisze się on nim jako o "motorze" integracji . Nie bez znaczenia jest również fakt, że Trybunał w istotny sposób przyczynia się do zmian, jakim poddawana jest Unia, wprowadzając elementy federalizmu i konstytucjonalizmu.

Badanie roli, jaką pełni Trybunał Sprawiedliwości, oraz wpływu, jaki wywiera na proces konstytucjonalizacji UE, poprzez odwoływanie się do wzorców państw demokratycznych, zwłaszcza państw federalnych oraz do federalnych modeli sądownictwa konstytucyjnego, jest podyktowane nie tylko wymogami metodologicznymi pracy. Charakter rozwiązań systemowych przyjętych w UE wskazuje wyraźnie na to, że właściwym kontekstem odniesienia (i tym samym najlepszym wzorcem) jest system federalny, zwłaszcza model niemiecki (zbliżony do federalizmu kooperatywnego) i północnoamerykański (bliski federalizmowi dualistycznemu) . Mając nadto na uwadze, z jednej strony, znaczenie orzecznictwa Sądu Najwyższego dla północnoamerykańskich procesów integracyjnych, z drugiej natomiast, rolę, jaką pełni Trybunał Sprawiedliwości na gruncie europejskim, należy powiedzieć, że zarówno w pierwszym, jak i w drugim przypadku mamy do czynienia nie tylko z sądami najwyższymi stojącymi na straży jedności prawa (przy czym Trybunał pozostaje sądem międzynarodowym), ale także z sądami konstytucyjnymi, niezależnie od faktu, że de nomine nimi nie są .

Złożoność rozpatrywanej problematyki sprawia ponadto trudności natury terminologicznej. Można powiedzieć, że jest to problem częsty w przypadku prac traktujących o nowych zjawiskach społecznych, czy też dopiero co kształtujących się, podlegających permanentnej zmianie strukturach, gdzie wiele pojęć nie zostało jeszcze w pełni ugruntowanych. Osobny problem stanowią terminy obcojęzyczne, niemające jeszcze swoich oficjalnych odpowiedników utrwalonych w języku polskim. Ostatnia rewizja traktatowa, będąca efektem wejścia w życie traktatu lizbońskiego, wprowadza istotne zmiany terminologiczne, znika bowiem termin "Wspólnota Europejska", natomiast w jego miejsce pojawia się "Unia" (TFUE) . Ta pozornie niewielka zmiana, sankcjonująca wcześniejszą praktykę, stwarza problem wszędzie tam, gdzie rozważania odnoszone są do stanu prawnego przed 1 grudnia 2009 r. Wcześniejszy, dychotomiczny podział na Wspólnoty (EWWiS [do lipca 2002 r.], EWEA, WE) i Unię (UE) był bardziej czytelny. Działania podejmowane przez wspólne instytucje w ramach Wspólnoty (TWE) prowadzone były w oparciu o tzw. metodę wspólnotową, właściwą organizacjom o szczególnym, ponadnarodowym charakterze, w których zachodzą procesy integracyjne, natomiast Unia (TUE), działająca w oparciu o zasadę współpracy międzyrządowej państw, spełniała kryteria klasycznej organizacji międzynarodowej. Obecnie mamy jednolitą strukturę, przy czym obowiązują dwa traktaty, TFUE i TUE, co sprawia, że mamy do czynienia z różnymi rozwiązaniami (ponadnarodowość i międzyrządowość), w połączeniu z różnymi metodami (integracja i współpraca państw), a tym samym z różnymi reżimami prawnymi; co więcej, poza Unią pozostaje Europejska Wspólnota Energii Atomowej, zwana Euratomem . Dlatego też terminologia zastosowana w pracy uwzględnia, co zrozumiałe, najnowszy stan formalnoprawny, natomiast wszędzie tam, gdzie rozważania dotyczyć będą okresu sprzed wejścia w życie TL, nadal używany będzie termin "Wspólnota" (obok terminu "Unia") i analogicznie termin "prawo wspólnotowe" (obok terminu "prawo unijne").

Podstawowa hipoteza badawcza pracy sprowadza się do twierdzenia, że w UE zachodzi proces stopniowej konstytucjonalizacji, w którym istotną rolę odgrywa Trybunał Sprawiedliwości, pełniący funkcje sądu konstytucyjnego. W procesie tym również ważną rolę pełnią sądy konstytucyjne państw członkowskich, co pozwala twierdzić, że mamy do czynienia z wielopoziomowym sądownictwem konstytucyjnym. Natomiast otwarta pozostaje kwestia charakteru relacji pomiędzy TSUE a sądami konstytucyjnymi państw członkowskich, wymagająca ustalenia, czy mamy do czynienia z konfrontacją i rywalizacją, czy raczej z dialogiem i współpracą.

Początkowe rozdziały pracy mają na celu ukazanie szerszego kontekstu, istotnego w dalszych rozważaniach. Konstrukcję taką uzasadnia rozwojowy charakter procesu konstytucjonalizacji Unii, który zapoczątkowany został z chwilą powołania do życia Wspólnot Europejskich. Należy nadmienić, że w procesie tym uczestniczą różni aktorzy: państwa członkowskie wraz z sądami konstytucyjnymi, instytucje Unii wraz z Trybunałem Sprawiedliwości, a także jednostki, wszędzie tam, gdzie w grę wchodzi ochrona praw podstawowych.

W rozdziale 1 przybliżone zostaną najważniejsze etapy procesu integracji, w kontekście kolejnych traktatów reformujących oraz zmian istotnych z punktu widzenia europejskiego procesu zjednoczeniowego. Natomiast ze względu na wagę problemu ochrony praw podstawowych, zarówno w UE, jak i w państwach członkowskich, praw, które nierzadko stają się przedmiotem rywalizacji pomiędzy ustawodawcą krajowym i prawodawcą europejskim oraz sędzią krajowym (sądy konstytucyjne) i sędzią europejskim (TSUE oraz Europejski Trybunał Praw Człowieka), kwestia ochrony praw podstawowych zostanie również przybliżona w rozdziale wprowadzającym . Należy powiedzieć, że sam akt przyznania jednostce praw (jako wolności gospodarczych czy też jako praw podstawowych), których może dochodzić na drodze sądowej, ma istotne znaczenie dla procesu konstytucjonalizacji Unii, następuje bowiem upodmiotowienie jednostki, przez co Unia staje się wspólnotą nie tylko państw, lecz także obywateli.

Rozdział 2 poświęcony zostanie TSUE. Zawierał będzie omówienie miejsca Trybunału Sprawiedliwości w systemie instytucjonalnym Unii oraz roli, jaką pełni on w kształtowaniu podstaw prawnych, tj. zasad, w oparciu o które funkcjonuje dziś Unia. Zasady, takie jak: zasada pierwszeństwa czy zasada bezpośredniego skutku prawa wspólnotowego (obecnie unijnego), zostały wypracowane w drodze prointegracyjnej (przyjaznej Unii) wykładni postanowień traktatowych. Pamiętać należy też o roli, jaką Trybunał Sprawiedliwości odegrał na polu ochrony praw podstawowych, wyprowadzając je m.in. z konstytucyjnych tradycji wspólnych dla państw członkowskich i przyczyniając się tym samym do konstytucjonalizacji Unii.

Rozdział 3 dotyczył będzie procesu konstytucjonalizacji UE. Szczególne miejsce przypadnie tutaj rozważaniom odnoszącym się do konstytucji europejskiej - kluczowa kwestia dla konstytucjonalizacji UE. To z kolei będzie implikowało konieczność wyjścia poza prawnomiędzynarodowe ramy rozważań, jako że konstytucja jest aktem prawa wewnętrznego właściwym dla państwa, Unia natomiast, pomimo wyjątkowej, jak chcą niektórzy, quasi-państwowej struktury, pozostaje organizacją międzynarodową funkcjonującą w oparciu o traktaty prawa międzynarodowego. Przytoczone zostaną także argumenty na poparcie tezy, że UE istotnie podąża drogą stopniowej konstytucjonalizacji, jak również na okoliczność, że istnieją podstawy do uznania traktatów za akty o randze konstytucyjnej.

Kwestie związane z sądownictwem konstytucyjnym przedstawione zostaną w rozdziale 4. Omówione zostaną dwa modele kontroli konstytucyjności prawa, mianowicie model kontroli zdecentralizowanej, którego odwzorowanie stanowi sądownictwo konstytucyjne Stanów Zjednoczonych Ameryki Północnej i charakterystyczny dla Europy model grecki (zwany też modelem mieszanym) oraz model kontroli scentralizowanej, dokonywanej przez wyspecjalizowane sądy konstytucyjne, czego dobrym przykładem jest model niemiecki z Federalnym Trybunałem Konstytucyjnym . Znajdą się w nim również rozważania potwierdzające tezę, że Trybunał Sprawiedliwości pełni funkcje sądu konstytucyjnego , korespondującą z tezą o postępującym procesie konstytucjonalizacji Unii oraz o wielopoziomowym sądownictwie konstytucyjnym.

Stosunek sądów konstytucyjnych do postępującego procesu integracji oraz zmian, jakie zachodzą w Unii, stanowić będzie przedmiot analizy w ostatnim, rozdziale 5 pracy. Rozwinięta zostanie myśl, że wraz z procesem integracji europejskiej na znaczeniu zyskują sądy powszechne i administracyjne, natomiast sądownictwu konstytucyjnemu przypadła rola definiowania nieprzekraczalnych granic dla przenikania prawa unijnego w porządki prawne państw członkowskich . Sądy konstytucyjne nie tylko, że nie przyjmują zasady supremacji prawa unijnego (wyjątek stanowi Konstytucja Irlandii), lecz przywiązują szczególne znaczenie do kwestii ochrony praw podstawowych oraz do tożsamości narodowej (tożsamości konstytucyjnej ). To z kolei kreuje konflikt pomiędzy, z jednej strony, TSUE, z drugiej natomiast, sądami konstytucyjnymi państw członkowskich. W rozdziale tym podjęta zostanie również próba zdefiniowania wzajemnych relacji łączących Trybunał Sprawiedliwości z sądami konstytucyjnymi, mianowicie - czy jest to wspomniany konflikt, czy może przeważają elementy współpracy i dialogu. Podstawę analizy stanowić będzie wybrane orzecznictwo sądów konstytucyjnych, istotne z punktu widzenia relacji, jaka łączy Trybunał Sprawiedliwości i sądy konstytucyjne państw członkowskich.

Praca ma charakter analityczno-porównawczy. Obok analizy tekstów źródłowych zastosowana zostanie komparatystyka prawnicza. Metoda językowo-logiczna, określana też jako metoda formalno-dogmatyczna, będzie miała zastosowanie wszędzie tam, gdzie prowadzona będzie analiza tekstów prawnych (postanowień traktatowych, orzecznictwa TSUE i sądów konstytucyjnych); z kolei metoda porównawcza będzie miała zastosowanie tam, gdzie konieczne będzie odwołanie się do utrwalonych wzorców (rozwiązań systemowych), jak na przykład w rozważaniach dotyczących konstytucji, czy sądownictwa konstytucyjnego. Stosując prawnoporównawczą metodę badawczą, założono, że porównywane instytucje charakteryzuje minimum istotnych cech wspólnych . Ponadto w pracy zastosowanie znajdą elementy analizy systemowej oraz instytucjonalno-prawnej. Będą miały miejsce także częste odwołania do piśmiennictwa naukowego oraz kierowanie się stanowiskiem autorytetów.

Jak słusznie zauważa Bogusław Banaszak, komparatystyka prawnicza w obszarze prawa konstytucyjnego, wraz z prawnoporównawczą metodą badawczą, dostarcza niezbędnych informacji na temat sposobów rozwiązywania problemów, przed którymi stają dziś państwa demokratyczne . Badania porównawcze zyskują na znaczeniu w dobie globalizacji i rosnącej współzależności, a także postępujących procesów integracji międzynarodowej i regionalnej, której najbardziej wymownym przykładem jest integracja regionalna w Europie, wywierająca istotny wpływ na zmiany społeczne i ustrojowe dokonujące się we współczesnych państwach. Badania porównawcze dostarczają też ważnych informacji na temat nowych zjawisk (struktur, rozwiązań systemowych, etc.), w których obecne są rozwiązania typowe dla organizmów państwowych i dzięki którym możliwe jest ich lepsze poznanie i właściwe opisanie. Ponadto zastosowanie metody porównawczej umożliwia konfrontowanie ze sobą różnych przypadków, co z kolei pozwala na wyodrębnienie zarówno cech wspólnych, jak i różnic . W badaniach prowadzonych w europejskiej przestrzeni prawnej zastosowanie metody porównawczej niesie z sobą jeszcze inną, dodatkową korzyść, mianowicie pozwala stwierdzić, że krajowe porządki prawne nie tylko podzielają tradycje konstytucyjne, lecz również, że są związane wspólnymi zasadami i regułami .

W zasadniczej części praca opiera się na analizie materiałów źródłowych, tj. tekstów aktów prawnych (traktaty, oficjalne dokumenty) oraz na orzecznictwie sądów konstytucyjnych, a także na ustaleniach teoretycznych i poglądach doktryny zawartych w piśmiennictwie naukowym. Z uwagi na to, że konstytucjonalizacja UE należy do problemów szeroko dyskutowanych w nauce, w pracy omówione zostaną ważniejsze kwestie poruszane w literaturze przedmiotu oraz zarysowany zostanie stan badań nad konstytucjonalizmem w UE. Praca uwzględnia w znacznym stopniu najnowszą, dostępną literaturę naukową poświęconą problemom konstytucjonalizacji UE, w tym prace polskich autorów, opublikowane w formie artykułów i monografii. W trakcie przygotowywania monografii bardzo pomocne okazały się prace polskich autorów podejmujących problemy związane z prawem konstytucyjnym, prawem europejskim oraz prawem międzynarodowym. Pisząc te słowa, mam przede wszystkim na myśli prace autorskie i pod redakcją Tomasza Koncewicza , Katarzyny Kubuj i Jana Wawrzyniaka , a przede wszystkim Krzysztofa Wójtowicza . Natomiast spośród pozycji obcojęzycznych wskazać należy przede wszystkim na opracowania pod redakcją Jürgena Schwarze oraz Jose Marii Beneyto i Ingolfa Pernice’a .

Niniejsza monografia oparta została na źródłach i literaturze w znacznej mierze obcojęzycznej. Obok prac polskojęzycznych wykorzystane zostały publikacje w językach: angielskim, niemieckim i francuskim, na które składają się monografie i artykuły naukowe. Na użytek niniejszej pracy została przyjęta zasada, że wszędzie tam, gdzie nie utrwaliły się jeszcze na gruncie piśmiennictwa naukowego polskie odpowiedniki, podane zostaną terminy obcojęzyczne. Osobny problem stanowi brak urzędowych przekładów na język polski niektórych oficjalnych dokumentów, jak również orzeczeń Trybunału Sprawiedliwości, zwłaszcza tych z okresu poprzedzającego wstąpienie Polski do UE oraz, z oczywistych względów, brak tłumaczeń na język polski orzecznictwa sądów konstytucyjnych państw członkowskich. W tym stanie rzeczy przytaczane będą fragmenty orzeczeń zamieszczone w opracowaniu Biura Trybunału Konstytucyjnego lub też będące odautorskim tłumaczeniem. Inną kwestią jest uzasadnione pozostawienie, niezależnie od autorskiego przekładu, tekstu w języku oryginału, jako lepiej oddającego znaczenie konkretnej frazy i tym samym bardziej adekwatnego z prawnego i naukowego punktu widzenia, co w przypadku nauk prawnych ma istotne znaczenie .

Kwestią, która pojawiła się już na etapie procesu wydawniczego, jest decyzja o wystąpieniu z UE podjęta przez społeczeństwo Wielkiej Brytanii 23 czerwca 2016 r. Zjednoczone Królestwo będzie pozostawało państwem członkowskim UE do dnia wejścia w życie umowy o wystąpieniu lub w przypadku jej braku - dwa lata po notyfikacji zamiaru wystąpienia z Unii Radzie Europejskiej, o ile termin ten nie zostanie przedłużony w drodze jednomyślnej decyzji Rady Europejskiej . Jednakże do czasu zakończenia procesu wychodzenia z Unii Europejskiej zgodnie z postanowieniami art. 50 TUE Zjednoczone Królestwo pozostaje państwem członkowskim Unii i tym samym rozważania dotyczące Izby Lordów i Supreme Court (Sądu Najwyższego) oraz roli, jaką odgrywają one w sprawach integracji europejskiej, pozostają wiążące.

Unia Europejska jest dynamicznie rozwijającą się strukturą, która wciąż dostarcza materiału do badań, stawiając więcej pytań niż udzielając gotowych odpowiedzi, natomiast kwestia konstytucjonalizacji Unii pojawia się coraz częściej w dyskursie nie tylko naukowym, co uzasadnia potrzebę prowadzenia dalszych badań.

Autor fragmentu:

Rozdział1
Proces integracji europejskiej i jego prawne implikacje

"Die Europäische Wirtschaftsgemeinschaft ist in der dreifacher Hinsicht ein Phänomen des Rechts: Sie ist Schöpfung des Rechts, sie ist Rechtsquelle, und sie ist Rechtsordnung" .

Pełna treść dostępna po zalogowaniu do LEX