Kopczyński Grzegorz, Konfrontacja biegłych w polskim procesie karnym

W teorii procesu karnego i kryminalistyki problematyka konfrontacji zajmuje niewiele miejsca - być może dlatego, że jest uznawana za jedną z najtrudniejszych czynności procesowych. Trudność zapewne zwiększy się, jeśli organ procesowy postanowi poddać tej czynności procesowej tak specyficzne podmioty, jakimi są biegli. Wystarczy tylko wspomnieć, że rola biegłych w realizacji celów procesu karnego jest ogromna. Jak dowodzi analiza dotychczasowej praktyki orzeczniczej, w wielu sytuacjach do poznania określonych zdarzeń niezbędna jest wiedza i doświadczenie wykraczające poza przeciętną znajomość zagadnienia. Biegli w ramach procesu karnego stanowią jedno z najważniejszych źródeł dowodowych, przeprowadzenie zaś dowodu z opinii biegłych stanowi jedno z trudniejszych zadań, stojących przed organami wymiaru sprawiedliwości. Prawidłowość stosowania przepisów dotyczących dowodu z opinii biegłego ma natomiast bardzo istotne znaczenie, z jednej strony chodzi przecież o racje związane z naczelnymi zasadami trafnej represji i prawdy materialnej, z drugiej zaś strony o wszelkie czynniki warunkujące sprawny przebieg postępowania karnego. Należy mieć również na uwadze to, że rozwój nowych dziedzin naukowych stwarza coraz szersze możliwości badania i identyfikacji dowodów, a postęp techniczny poszerza możliwości dokonywania ustaleń przez biegłych, zwiększając tym samym możliwość realizacji jednej z podstawowych zasad procesowych, jaką jest zasada prawdy materialnej. Skutkiem jednak wysokiego stopnia specjalizacji poszczególnych dziedzin naukowych oraz stosowania nowych metod badawczych są trudności w ocenie i kontroli opinii biegłych przez organy procesowe. Opinie biegłych stają się o wiele bardziej skomplikowane, stwarzając tym samym dodatkowe trudności w rzetelnej ocenie i kontroli tych dowodów przez organ procesowy. Dlatego też prawidłowe przeprowadzenie dowodu z opinii biegłych stanowi jedno z bardziej wymagających zadań stojących przed organem procesowym. W praktyce stosowania prawa - tak w postępowaniu sądowym, jak i przygotowawczym - szczególną trudność sprawia ocena opinii sprzecznych ze sobą. Występowanie sprzeczności pomiędzy opiniami biegłych składanych do tej samej sprawy nie należy do rzadkości i dotyczyć może opinii biegłych różnych dyscyplin. Problematyka ta znana jest nie tylko w praktyce procesu karnego, ale również w dziedzinie prawa procesowego cywilnego czy też administracyjnego. Dotyczy ona wielu zagadnień tak z pogranicza prawa procesowego, jak i innych nauk, a w szczególności kryminalistyki, która - jako nauka bezpośrednio związana z procesem - wypracowała reguły i zasady taktyczne, które znajdują zastosowanie, m.in. w przesłuchaniu konfrontacyjnym. Szczególnie należy przy tym eksponować walory taktyki kryminalistycznej jako tego działu kryminalistyki, który może, a nawet powinien mieć wpływ na cały tok procesu.

Sprzeczne mogą być zatem opinie biegłych kryminalistyków, a w szczególności z zakresu badań pisma ręcznego, mechanoskopii, osmologii, fonoskopii, jak też z zakresu psychologii, psychiatrii czy też medycyny sądowej. Jeżeli zatem obie opinie złożone w tej samej sprawie są sprzeczne ze sobą, a przy tym prawidłowo umotywowane i prawidłowe od strony formalnej, to organ procesowy jako podmiot nieposiadający fachowych kwalifikacji w dyscyplinie, która jest przedmiotem badań, nie będzie w stanie dokonać właściwej oceny tych opinii. Pozostaje zatem kwestia znalezienia odpowiedniego mechanizmu kontroli procesowej takich opinii. Mechanizmu, który czyniłby zadość zasadom procesowym, a przy tym byłby efektywny z prakseologicznego punktu widzenia. Oczywiście procedura karna daje różne możliwości kontroli opinii biegłych, problem tkwi jednak w tym, że nie zawsze organy procesowe działają w tej mierze w sposób najbardziej efektywny i zgodny z zasadami procesowymi, w tym z zasadą ekonomii procesowej, zasadą bezpośredniości czy też z zasadą kontradyktoryjności postępowania. A w wielu sytuacjach mogliby działać, gdyby w pełni wykorzystali wszelkie możliwości procesowe. Za hipotezę można przyjąć twierdzenie, że konfrontacja biegłych jest niedocenioną czynnością procesową, posiadającą potencjał utylitarny, przydatny do kontroli wiarygodności poszczególnych źródeł dowodowych i mogący przynieść konkretne korzyści w sytuacji wystąpienia sprzeczności pomiędzy rozbieżnymi opiniami biegłych, co w konsekwencji może się przyczynić do efektywności i sprawności stosowania prawa.

W niniejszej pracy podjęta została próba kompleksowego rozważenia tego zagadnienia oraz spojrzenia na konfrontowanie biegłych tak od strony procesowej, jak i kryminalistycznej. Wyłania się tu bowiem wiele problemów będących pochodnymi procesu karnego, kryminalistyki, jak również psychologii zeznań i wyjaśnień czy też logiki (w tym cała problematyka logiczna pytań).

Konstrukcja pracy zakłada rozpoczęcie rozważań od ogólnych założeń dowodowych, poprzez wprowadzenie dowodów do procesu, a następnie poprzez charakterystykę procesową tego podmiotu i dotarcie do meritum zagadnienia, czyli problematyki konfrontowania biegłych. Niniejsza monografia została zatem ujęta w aspekcie procesowym przez wskazanie na obowiązujące przepisy procedury karnej, kiedy konfrontacja biegłych jest możliwa czy nawet celowa, oraz w aspekcie kryminalistycznym przez przedstawienie odpowiednich reguł i metodyki jej stosowania.

Mając bowiem na uwadze fakt, iż sama nazwa "dowód" ma wiele znaczeń, a pod pojęciem tym rozumie się zarówno np. wyjaśnienia oskarżonego, osobę biegłego czy świadka, a także okazanie i konfrontację, to rozdział pierwszy pracy ma na celu wyjaśnienie, co należy rozumieć pod pojęciem "dowód", co może być przedmiotem dowodu, jakie są rodzaje dowodów i jak są one klasyfikowane. W rozdziale drugim dokonałem charakterystyki biegłego jako osobowego źródła dowodowego i uczestnika ewentualnej konfrontacji oraz jego opinii będącej środkiem dowodowym. Jeśli chodzi o termin o podstawowym znaczeniu, którym są "wiadomości specjalne", to trudno o ścisłą formułę definicyjną. Punktem odniesienia jest tu przecież poziom i zakres wiedzy ogólnej oraz poziom zwykłych umiejętności praktycznych. Wyłania się także kwestia zawartości opinii, sprawa rzeczowych wymagań co do zakresu i sposobu przedstawienia stanowiska biegłego.

Zagadnienie kwestyjne polega na tym, że biegli mogą zostać przesłuchani w formie konfrontacji, jeżeli w złożonych przez nich opiniach zachodzą sprzeczności, a organ procesowy nie jest w stanie ich samodzielnie wyjaśnić. Rozdział czwarty poświęcony został kryminalistycznej taktyce przesłuchania i konfrontacji biegłych i jest oparty na zagadnieniach związanych z szeroko pojętą psychologią zeznań i wyjaśnień.