Skiepko Krystyna, Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków

Niniejsza książka ukazuje się jako kolejna publikacja w serii „Komentarze z wokandy”, w której autorzy - praktycy komentują sprawy, a nie przepisy w oderwaniu od przebiegu indywidualnych postępowań sądowych. Komentarz do spraw o podział majątku wspólnego małżonków konsekwentnie realizuje ogólne założenie całej serii.

Praca stanowi kompleksowy zbiór wiedzy, poglądów, orzecznictwa Sądu Najwyższego, pism procesowych i sądowych, ale to co niewątpliwie odróżnia ją od innych klasycznych komentarzy i specjalistycznych opracowań, to przede wszystkim doświadczenie oraz przystępny język autorki. Komentarz zawiera wiele praktycznych wskazówek oraz liczne przykłady obrazujące funkcjonowanie abstrakcyjnych norm prawnych w konkretnych sprawach. Parafrazując ogólne przekonanie prawników, komentarz nie kończy się tam, gdzie zaczyna się problem. Przeciwnie, podczas lektury dzieła, Czytelnik odnosi wrażenie prowadzenia za rękę, krok po kroku przez zawiłości prawne spraw o podział majątku wspólnego. W praktyce wymiaru sprawiedliwości nie ma bowiem spraw i problemów nie do rozstrzygnięcia. Sprawa musi się toczyć sprawnie i zakończyć rozstrzygnięciem. Myślą przewodnią dzieła zdaje się więc, że jest art. 1 ust. 4 Kodeksu Napoleona, wedle którego „sędzia wymawiający się od sądzenia, pod pozorem, że prawo milczy, ciemne jest, albo niedostateczne; może być pociąganym, jako winny odmówienia sprawiedliwości”. Czytelnikowi nie towarzyszy więc obawa, że niedoskonałości przepisów prawnych będą skrupulatnie przemilczane albo jedynie zasygnalizowane. Autorka w sposób racjonalny, logiczny, kompleksowy i usystematyzowany omawia przebieg spraw o podział majątku wspólnego małżonków zarówno w ujęciu materialnym, jak i procesowym. Bez wątpienia mamy do czynienia z autorskim komentarzem Pani Sędzi Krystyny Skiepko, który gorąco polecam zarówno każdemu prawnikowi specjalizującemu się w sprawach o podział majątku wspólnego małżonków, jak i studentom oraz aplikantom prawa. Warto przy tym zauważyć, że jest to jedyne opracowanie na rynku, które podziałowi majątku wspólnego poświęca odrębne i należne mu miejsce.

Olsztyn, wrzesień 2013 r.

Jacek Ignaczewski

Skoro przedmiotem niniejszego komentarza jest podział majątku wspólnego po ustaniu wspólności majątkowej między małżonkami (byłymi małżonkami), to należy rozpocząć od wskazania, że wspólność majątkowa między małżonkami jest albo ustawowa, albo umowna. Ta pierwsza powstaje z chwilą zawarcia małżeństwa (art. 31 § 1 k.r.o.) i obejmuje przedmioty majątkowe nabyte w czasie jej trwania przez oboje małżonków lub przez jednego z nich (majątek wspólny). Tę drugą małżonkowie bądź nupturienci mogą ustanowić w drodze umowy majątkowej małżeńskiej (art. 47 k.r.o.).

O ile zatem małżonkowie bądź nupturienci nie zawarli umowy majątkowej małżeńskiej i nie zachodzą pomiędzy nimi przeszkody ustawowe do powstania wspólności ustawowej, o tyle z chwilą zawarcia małżeństwa powstaje między nimi ustrój małżeńskiej wspólności ustawowej. Do powstania wspólności ustawowej nie dojdzie, jeżeli w chwili zawarcia małżeństwa jedno z małżonków jest ubezwłasnowolnione bądź została ogłoszona jego upadłość (art. 53 § 1 k.r.o.) - w takiej sytuacji małżonków z mocy samego prawa obowiązuje przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej.

Decydując się na zawarcie umowy majątkowej małżeńskiej, jej strony mają do wyboru trzy umowne ustroje majątkowe:

Małżonkowie mogą również umownie ustanowić ustrój wspólności ustawowej. Z taką sytuacją będziemy mieli do czynienia, gdy w drodze kolejnej umowy majątkowej małżeńskiej (art. 47 § 2 k.r.o.), zmieniającej dotychczasową, małżonkowie postanowią o zastąpieniu obowiązującego ich umownego ustroju wspólności majątkowej (rozszerzonej bądź ograniczonej w stosunku do wspólności ustawowej) bądź umownego ustroju rozdzielności majątkowej, w tym z wyrównaniem dorobków, ustrojem wspólności ustawowej.

Z majątkiem wspólnym, z oczywistych względów, mamy do czynienia tylko w sytuacji wspólności majątkowej, bez względu na źródło jej powstania (ustawa czy umowa).

Wspólność majątkowa pomiędzy małżonkami jest współwłasnością (wspólnością) łączną (art. 196 § 1 k.c.), niekiedy określaną „współwłasnością do niepodzielnej ręki”. Tym, co odróżnia ją od współwłasności w częściach ułamkowych, jest jej bezudziałowy charakter oraz podmiotowa niezmienność. Skutkiem bezudziałowego charakteru tej współwłasności jest to, że małżonkowie, nabywając w trakcie jej trwania składnik majątku wspólnego, nie nabywają go w określonych ułamkach, w tym przypadku po połowie, ale nabywają go na prawach małżeńskiej wspólności majątkowej, co oznacza, że cały przedmiot przysługuje niepodzielnie obojgu małżonkom. Podmiotami tej wspólności mogą być tylko małżonkowie. Nikt inny, ani w wyniku zawarcia umowy, ani w wyniku innego zdarzenia, nie może wstąpić w prawa małżonka wynikające z tej wspólności.

Powyższe jest konsekwencją zakazów, o jakich mowa w art. 35 k.r.o., zgodnie z którym w czasie trwania wspólności ustawowej żaden z małżonków nie może żądać podziału majątku wspólnego. Nie może również rozporządzać ani zobowiązywać się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności przypadnie mu w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku.

Zakaz żądania podziału majątku wspólnego obowiązuje w czasie trwania wspólności. Zgodnie z tezą postanowienia Sądu Najwyższego z 18 stycznia 2012 r. (II CSK 139/2011, LexisNexis nr 5145466) „zawarta w czasie trwania małżeńskiej wspólności majątkowej umowa o podziale majątku wspólnego jest nieważna”. Podobnie niedopuszczalne jest zawarcie ugody sądowej, mocą której dochodzi do podziału majątku wspólnego, w czasie kiedy wspólność ustawowa nadal istnieje (vide: postanowienie SN z 11 września 1998 r., I CKN 60/98, niepubl.).

Tym samym należy uznać, że w czasie trwania wspólności ustawowej nie jest dopuszczalny ani umowny, ani sądowy - nawet na zgodny wniosek małżonków - podział majątku wspólnego. Trwała separacja faktyczna małżonków także nie daje podstawy do jego przeprowadzenia. Obejściem zakazu podziału majątku wspólnego w czasie trwania wspólności ustawowej byłoby umowne zbycie prawa do majątku wspólnego przez jedno z małżonków na rzecz drugiego, prowadzące w istocie do zniesienia wspólności ustawowej (vide: postanowienie SN z 6 czerwca 1975 r., III CRN 134/75, LexisNexis nr 313241, OSNCP 1976, nr 6, poz. 136). Jak podkreślił bowiem Sąd Najwyższy w uzasadnieniu postanowienia z 27 marca 2001 r. (IV CKN 289/2000, LexisNexis nr 7312923, Lex nr 1168064), czynność taka jako sprzeczna z art. 35 k.r.o. jest z mocy prawa nieważna - art. 58 § 1 k.c. Przepis art. 35 k.r.o. nie ma zastosowania do czynności prawnych między małżonkami, wobec czego nie jest wyłączone dokonywanie przez małżonków przesunięć między majątkiem wspólnym a ich majątkami osobistymi, jeżeli takie przesunięcia nie prowadzą do likwidacji majątku wspólnego (vide: uchwała SN z 25 maja 1971 r., III CZP 29/71, LexisNexis nr 314445, OSNCP 1971, nr 11, poz. 196). Bliżej powyższa kwestia zostanie przedstawiona w części komentarza poświęconej składowi majątku wspólnego.

Od zakazów rozporządzania i zobowiązywania się do rozporządzania udziałem, który w razie ustania wspólności ustawowej przypadnie małżonkowi w majątku wspólnym lub w poszczególnych przedmiotach należących do tego majątku, ustawa nie przewiduje żadnego wyjątku. Mają one moc bezwzględnie obowiązującą, co oznacza, że czynność prawna dokonana z ich naruszeniem jest nieważna (art. 58 § 1 k.c.).

Stosownie do art. 48 k.r.o. zakazy przewidziane w art. 35 k.r.o. dotyczą także wspólności umownej.

Podział majątku wspólnego jest zatem możliwy dopiero z chwilą ustania wspólności majątkowej między małżonkami.

Wspólność ustawowa powstała z chwilą zawarcia małżeństwa trwa przez cały czas jego trwania. Tym samym wspólność ta przestaje istnieć z chwilą ustania małżeństwa, bez względu na jego przyczynę. Ustaje ona zatem:

Wcześniejsze, czyli w trakcie trwania małżeństwa, ustanie wspólności ustawowej może nastąpić jedynie w razie:

W sytuacji, kiedy wspólność między małżonkami ustała w czasie trwania małżeństwa, obowiązuje ich: w pierwszym wypadku ustrój umownej wspólności majątkowej w zakresie szerszym lub węższym od przewidzianego w przepisach o wspólności ustawowej albo ustrój rozdzielności majątkowej lub rozdzielności majątkowej z wyrównaniem dorobków, a w pozostałych wypadkach - przymusowy ustrój rozdzielności majątkowej.

Ustanie wspólności ustawowej obejmuje - co do zasady - cały majątek, który był objęty tą wspólnością. Nie może nastąpić ustanie wspólności co do poszczególnych przedmiotów majątkowych wchodzących w jej skład. Jedynie wyjątkowo może być inaczej.

Według art. 680¹ § 2 k.c. ustanie wspólności majątkowej w czasie trwania małżeństwa nie pociąga za sobą ustania wspólności najmu lokalu mającego służyć zaspokojeniu potrzeb mieszkaniowych rodziny, jednakże sąd, stosując odpowiednio przepisy o ustanowieniu w wyroku rozdzielności majątkowej, tj. art. 52 k.r.o., może z ważnych powodów na żądanie jednego z małżonków znieść wspólność najmu lokalu [tak: M. Sychowicz, w: K. Piasecki (red.), H. Ciepła, B. Czech, T. Domińczyk, S. Kalus, M. Sychowicz, Kodeks rodzinny i opiekuńczy. Komentarz, Warszawa 2011].

Z chwilą ustania wspólności majątkowej istniejąca pomiędzy małżonkami współwłasność łączna, obejmująca cały ich majątek wspólny, z mocy samego prawa zamienia się we współwłasność ułamkową. Z tą chwilą każdy z małżonków może domagać się jej zniesienia poprzez dokonanie podziału majątku wspólnego. Uprawnienie żądania podziału majątku małżonkowie mogą jednak umownie wyłączyć na czas nieprzekraczający pięciu lat, przy czym w ostatnim roku przed upływem zastrzeżonego terminu dopuszczalne jest jego przedłużenie na dalsze pięć lat; przedłużenie można ponowić (art. 210 k.c.). Ze względu na to, że art. 210 k.c. nie wymaga żadnej formy dla dokonania czynności prawnej wyłączającej uprawnienie do żądania zniesienia współwłasności, przyjmuje się, że może być to dokonane w każdej formie.

Z wyjątkiem wskazanej powyżej możliwości czasowego wyłączenia uprawnienia żądania podziału majątku wspólnego z wnioskiem o jego dokonanie można wystąpić w każdym czasie, gdyż żądanie podziału majątku wspólnego, jako roszczenie o zniesienie współwłasności, nie ulega przedawnieniu (art. 220 k.c.). Uprawnienia do żądania podziału majątku wspólnego, jako formy zniesienia współwłasności, z uwagi na niezbywalny charakter tego prawa, nie można się zrzec (art. 57 § 1 k.c.).

Należy również wykluczyć wszelkie próby wyłączenia możliwości dokonania podziału majątku wspólnego ze względu na odwoływanie się do sprzeczności żądania dokonania takiego podziału z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa.

Należy bowiem zgodzić się ze stanowiskiem, że generalny sprzeciw wzbudzają orzeczenia Sądu Najwyższego dopuszczające możliwość oddalenia wniosku o zniesienie współwłasności w trybie art. 5 k.c. ze względu na rzekomą sprzeczność z zasadami współżycia społecznego lub społeczno-gospodarczym przeznaczeniem prawa. Sąd Najwyższy w postanowieniu z 22 maja 1969 r. (III CRN 202/69, LexisNexis nr 309188, OSNPG 1969, nr 12, poz. 81) trafnie zauważa, że „zgodnie z przyjętą w Kodeksie cywilnym konstrukcją traktującą współwłasność jako stan tymczasowy, przepis art. 210 k.c. statuuje zasadę, w myśl której każdy ze współwłaścicieli, bez względu na rolę pozostałych, może w każdym czasie żądać zniesienia współwłasności, przy czym roszczenie to nie może być wyłączone ani ograniczone. Obowiązujące prawo nie przewiduje też możliwości oddalenia wniosku, traktując żądanie uprawnionej osoby jako impuls, który powinien doprowadzić do zniesienia współwłasności. W szczególności niemożliwość podziału w naturze nie uzasadnia oddalenia wniosku, lecz zobowiązuje sąd do zastosowania innego sposobu zniesienia współwłasności. Z tego względu brak zgody uczestników postępowania na wybór jednego z wysuniętych przez biegłych wariantów zniesienia współwłasności nie może stanowić przeszkody do uwzględnienia wniosku w sposób najbardziej w konkretnej sytuacji celowy, nawet gdyby nie odpowiadało to w całości życzeniom wnioskodawcy. Sąd Najwyższy stwierdził jednak dalej, że zachodzą niekiedy sytuacje uniemożliwiające dokonanie zniesienia współwłasności w konkretnym czasie, a wówczas może nastąpić oddalenie wniosku z powodu przedwczesności, w aspekcie art. 5 k.c.”. W późniejszym postanowieniu z 9 października 1981 r. (III CRN 202/81, LexisNexis nr 309187) Sąd Najwyższy wypowiedział pogląd, że „żądanie zniesienia współwłasności stanowi prawo każdego ze współwłaścicieli, jednakże prawo to podlega również ograniczeniu przewidzianemu w art. 5 k.c.”. Dalej Sąd Najwyższy wywodził, iż jeżeli okazałoby się, że jedyny możliwy sposób zniesienia współwłasności polega na sprzedaży rzeczy oraz że ten sposób jest rażąco krzywdzący, zwłaszcza dla współwłaścicieli zamieszkujących na terenie siedliska, rozważeniu przez sąd pierwszej instancji będzie podlegać to, czy wniosek o zniesienie współwłasności z uwagi na art. 5 k.c. nie podlega oddaleniu.

Stanowczo należy oponować przeciwko „takiej (wprawdzie dawniejszej) tendencji orzecznictwa, zgodnie z którą w pewnych wyjątkowych sytuacjach prawo żądania zniesienia współwłasności - a zatem i podziału majątku wspólnego - może być czasowo wyłączone na podstawie zarzutu wynikającego z art. 5 k.c. (zob. również: postanowienie SN z 3 grudnia 1966 r., III CR 301/66, LexisNexis nr 309189, OSNCP 1967, nr 12, poz. 220). Nie można przesadnie wzmacniać tymczasowego, niepożądanego, konfliktogennego stanu współwłasności” (tak słusznie: E. Gniewek, Kodeks cywilny. Księga druga. Własność i inne prawa rzeczowe. Komentarz, Kraków 2001).

Ponadto status prawa własności jako prawa chronionego art. 21 ust. 1 Konstytucji RP sprzeciwia się stanowisku, w myśl którego zniesienie współwłasności, czyli z natury rzeczy stanu przejściowego, mogłoby być uznane za sprzeczne z zasadami współżycia społecznego.

Mówiąc o sytuacjach, w których podział majątku wspólnego jest niedopuszczalny, warto jeszcze wskazać na wpływ ogłoszenia upadłości jednego z małżonków na powyższą kwestię.

Zgodnie z art. 124 p.u.n. z dniem ogłoszenia upadłości jednego z małżonków powstaje między małżonkami rozdzielność majątkowa, o której mowa w art. 53 § 1 k.r.o. Jeżeli małżonkowie pozostawali w ustroju wspólności majątkowej, majątek wspólny małżonków wchodzi do masy upadłości, a jego podział jest niedopuszczalny (ust. 1). Małżonek upadłego może dochodzić w postępowaniu upadłościowym należności z tytułu udziału w majątku wspólnym, zgłaszając tę wierzytelność sędziemu-komisarzowi (ust. 3). Domniemywa się, że majątek wspólny powstały w okresie prowadzenia przedsiębiorstwa przez upadłego został nabyty ze środków pochodzących z dochodów tego przedsiębiorstwa (ust. 4). Do masy upadłości nie wchodzą przedmioty służące wyłącznie małżonkowi upadłego do prowadzenia działalności gospodarczej lub zawodowej, choćby były objęte majątkową wspólnością małżeńską, z wyjątkiem przedmiotów majątkowych nabytych do majątku wspólnego w ciągu dwóch lat przed dniem złożenia wniosku o ogłoszenie upadłości (ust. 5).

Konsekwencją regulacji z art. 124 p.u.n. jest nie tylko to, że nie jest dopuszczalne dokonanie przez małżonków podziału majątku wspólnego po ogłoszeniu upadłości jednego z nich, ale i to, że skoro majątek wspólny wchodzi do masy upadłości, to prawo zarządu nim spoczywa na syndyku lub zarządcy. W tej sytuacji zakaz zarządu oraz możliwości korzystania z mienia i rozporządzania nim przez upadłego, o którym mowa w art. 75 p.u.n., dotyczy również jego małżonka, mimo że przepis ten nie odnosi się wprost do niego.

Z chwilą prawomocnego uchylenia ubezwłasnowolnienia małżonka (art. 559 § 1 k.p.c.) oraz z chwilą prawomocnego umorzenia (art. 361 p.u.n.), ukończenia (art. 368 p.u.n.) lub uchylenia (art. 371 p.u.n.) postępowania upadłościowego ustaje przyczyna powstania rozdzielności majątkowej i ten ustrój majątkowy przestaje obowiązywać małżonków. Po nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, dokonanej ustawą z 17 czerwca 2004 r. o zmianie ustawy - Kodeks rodzinny i opiekuńczy oraz niektórych innych ustaw (Dz. U. Nr 162, poz. 1691), która weszła w życie z dniem 20 stycznia 2005 r., nie ma już wątpliwości co do tego, jaki ustrój majątkowy obowiązuje wówczas małżonków. Przepis art. 53 § 2 k.r.o. jednoznacznie wskazuje, że niezależnie od tego, jaki ustrój majątkowy obowiązywał małżonków przed ubezwłasnowolnieniem lub ogłoszeniem upadłości jednego z małżonków, z chwilą uchylenia ubezwłasnowolnienia albo umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego powstaje między małżonkami ustawowy ustrój majątkowy. Nie jest to jednak ustrój przymusowy, a zatem małżonkowie mogą ten ustrój zmienić i stosunki majątkowe między sobą uregulować w drodze umowy (art. 47 § 1 k.r.o.).

Z chwilą umorzenia, ukończenia lub uchylenia postępowania upadłościowego ustaje również ustawowy zakaz dokonania podziału majątku wspólnego, jeśli oczywiście po tej dacie nastąpi ustanie wspólności majątkowej między małżonkami.

Kiedy już wspólność majątkowa pomiędzy małżonkami ustanie, podziału ich majątku wspólnego można dokonać w dwojaki sposób:

W obu trybach (umownym i sądowym) podział majątku wspólnego może nastąpić z zastosowaniem takich samych sposobów likwidacji stosunku współwłasności. W samym Kodeksie cywilnym (art. 211-212) oraz w Kodeksie postępowania cywilnego (art. 621-625) wyróżniono i uregulowano - na użytek postępowania sądowego - trzy sposoby zniesienia współwłasności, a mianowicie podział rzeczy wspólnej, przyznanie rzeczy jednemu ze współwłaścicieli i sprzedaż rzeczy wspólnej. Bliżej te kwestie zostaną omówione w dalszej części komentarza, poświęconej sposobom podziału majątku wspólnego.