Skory Maciej, Klauzule abuzywne w polskim prawie ochrony konsumenta

Tytuł pracy - Klauzule abuzywne w polskim prawie ochrony konsumenta - odwołując się do terminologii ustawowej, wskazuje jednocześnie obszar prawa, w którym występuje instytucja stanowiąca przedmiot analizy. Takie sformułowanie, jak się wydaje, dostatecznie precyzyjnie wyznacza zakres rozważań zawartych w pracy. Zwrot "klauzule abuzywne" ma bowiem ściśle określone znaczenie, choć z uwagi na jego uniwersalne, a przy tym bardzo ogólne, brzmienie w innych obszarach prawa może budzić odmienne konotacje i służyć do określenia zjawisk prawnych zasadniczo odmiennych niż te, które były objęte intencją prawodawcy. Nadto sam tytuł wskazuje, że praca ogranicza się do analizy regulacji niedozwolonych postanowień umownych w prawie polskim. Jej przedmiot nie obejmuje zatem owej instytucji w szerokim znaczeniu, tj. jako zjawiska o bardziej uniwersalnym charakterze (w tym ekonomicznym, społecznym, politycznym). Generalnie poza zakresem pracy znalazł się również wątek prawno-porównawczy. Każdy z wymienionych aspektów, z uwagi na swoje istotne znaczenie oraz szeroki zakres, zasługuje bowiem na odrębne opracowanie. Z tego samego względu zasadniczo poza zakresem pracy pozostawione zostały rozważania dotyczące rzeczywistego znaczenia ochrony konsumenta przy wykorzystaniu regulacji niedozwolonych postanowień umownych. Są to bowiem zagadnienia związane raczej z polityką stosowania prawa, a nie jego konstruowania, zwłaszcza zaś treści przepisów prawa materialnego. Podjęcie tych zagadnień implikuje konieczność przeprowadzenia różnego rodzaju dodatkowych badań statystycznych i empirycznych, a ich efekty nie przyczyniłyby się do pełniejszego urzeczywistnienia celu pracy. Tak więc poczynione w pracy rozważania poruszają się zasadniczo w sferze dogmatyki prawa, jednak nie bez unikania ocen dotyczących praktycznego znaczenia przyjętych rozwiązań z uwagi na aksjologiczne motywacje twórców regulacji oraz rzeczywiste potrzeby obrotu. Wbrew pozorom również i ta kwestia jest objęta szeroko pojętą dogmatyką, a to za sprawą coraz ściślejszego powiązania prawa krajowego z prawem unijnym. Warto podkreślić, że proces konwergencji obu porządków prawnych sprawia, iż jest to powiązanie funkcjonalne, polityczne, ale także normatywne. Wyrazem tego związania jest choćby konieczność implementacji poszczególnych dyrektyw unijnych oraz po wejściu Polski do Unii Europejskiej - konieczność bezpośredniego stosowania norm obowiązujących w Unii. Poruszając się zatem w sferze dogmatyki, prędzej czy później natknąć się można na zagadnienia o charakterze bardziej uniwersalnym, funkcjonalnym czy celowościowym. Z powyższych względów istotny fragment pracy stanowi ocena przyjętych rozwiązań z punktu widzenia ich przydatności (prawidłowości, racjonalności) dla realizacji celów postawionych przez legislatora unijnego. To z kolei spowodowało konieczność odwołania się do - będących pozornie poza zakresem pracy - rozważań na temat stosowania prawa, a mianowicie zagadnień politycznych, procesowych, administracyjnych oraz karnych. Było to jednak czynione tylko tam, gdzie miało swoje istotne znaczenie dla podstawowego celu pracy i tylko w absolutnie niezbędnym rozmiarze. Zabieg ten pozwala bowiem na określenie celowości wprowadzania przepisów o niedozwolonych postanowieniach umownych, szczególnie zaś ich skuteczności, a co za tym idzie - stanowi podstawę do sformułowania sądów o znacznie poważniejszej naturze, a mianowicie dotyczących stopnia i prawidłowości implementacji prawa europejskiego.

Przy tak określonym tytule oraz zaprezentowanych konsekwencjach posłużenia się nim dość jasno rysują się cele pracy. Sprowadzają się one do oceny krajowej regulacji niedozwolonych postanowień umownych z uwzględnieniem spójności regulacji, możliwości realizacji postawionych przed nią zadań, a także zgodności z rozwiązaniami unijnymi. Znajdującym się niejako w tle celem pobocznym jest natomiast ustalenie miejsca omawianej instytucji w systemie prawa oraz ukazanie relacji pomiędzy przepisami kreującymi ją a przepisami instytucji podobnych lub pozostających z nią w ścisłym związku. Uwzględniając tak sformułowane zadania, można wymienić trzy płaszczyzny przeprowadzanych analiz. Pierwsza z nich dotyczy sposobu regulacji zastosowanej w poszczególnych przepisach konstruujących badaną instytucję. Obejmuje ona między innymi poprawność języka prawnego oraz prawidłowość odwoływania się do przyjętych w nauce prawa oraz judykaturze konstrukcji prawnych, a także ich umiejscowienia w całym systemie prawa (ocena dogmatyczna). Druga obejmuje ocenę zastosowanych rozwiązań z punktu widzenia zupełności regulacji badanej instytucji pojmowanej jako całość. Zawiera się w niej przeanalizowanie efektywności oraz operatywności przyjętych rozwiązań z punktu widzenia zastosowanych narzędzi prawnych (ocena polityki prawa). Trzecia z wymienionych płaszczyzn obejmuje z kolei ocenę stopnia wywiązania się polskiego ustawodawcy z obowiązków wynikających z Traktatu Zjednoczeniowego z Unią Europejską, przy jednoczesnym uwzględnieniu obowiązujących standardów oraz oczekiwań legislatora europejskiego (ocena efektywności implementacji). Ta ostatnia płaszczyzna obejmuje zatem zarówno oceny o charakterze dogmatycznym, jak i politycznym oraz pragmatycznym.

Praca badawcza podjęta dla realizacji wskazanych wyżej zadań opracowania została zawarta w czterech rozdziałach. Pierwszy z nich wskazuje na miejsce niedozwolonych postanowień umownych w systemie prawa. Odwołuje się przy tym zarówno do znaczenia omawianej instytucji wśród innych środków służących ochronie konsumentów, jak i wskazuje miejsce omawianych przepisów na tle instytucji podobnych. Miejsce niedozwolonych klauzul zostało określone z uwzględnieniem ich rozwoju, a także czynników wpływających na kształt obecnej regulacji. Rozdział I podejmuje problematykę materialnych źródeł prawa, wskazując na polityczny i gospodarczy kontekst dyskutowanych zagadnień. W tej części pracy znalazła się także analiza prawa europejskiego podejmującego tę tematykę, w tym przede wszystkim dyrektywy Komisji UE nr 93/13 o niedozwolonych postanowieniach umownych. Dodatkowo zakreślony został krąg podmiotów, do których adresowane są analizowane w pracy przepisy.

W rozdziale II omówiono przesłanki uznania postanowienia za niedozwolone. Szczegółowe rozważania poprzedzone zostały jednak wyjaśnieniem znaczenia terminu "postanowienie umowne" w umowach zawieranych z udziałem konsumentów. Tę część pracy cechują bardzo pogłębione rozważania teoretyczne związane ze znaczeniem tak podstawowych na gruncie prawa umów kategorii, jak stosunek obligacyjny czy konsens. Niemniej doktrynalny charakter ma dalsza część rozważań zawartych w tym rozdziale. Odwołują się one do wzbudzających wiele kontrowersji w nauce prawa pojęć dobrych obyczajów, indywidualnego uzgodnienia, interesu konsumenta czy głównych cech świadczenia. Na koniec wreszcie ocenie poddano przewidziany przez ustawodawcę skutek użycia niedozwolonych postanowień, porównując go z konsekwencjami powstającymi przy innego rodzaju naruszeniach prawa.

Rozdział III, w przeciwieństwie do wcześniejszego, ma charakter zdecydowanie bardziej praktyczny. Porusza zagadnienia związane ze stosowaniem przepisów omawianej instytucji, a także zawiera ocenę ich praktycznego znaczenia dla osiągnięcia celu w postaci eliminacji z obrotu niedozwolonych postanowień umownych. Zostały tu więc omówione sposoby przeciwdziałania pojawianiu się takich klauzul oraz ich skutkom. W części tej przeprowadzone zostały także pewne projekcje stanów faktycznych, z jakimi musi poradzić sobie obowiązująca regulacja. Uwzględnienie normatywnej treści poszczególnych przepisów pozwoliło na zweryfikowanie rozwiązań pod kątem nie tylko spójności konstrukcyjnej, ale także prawidłowości dokonanego przez ustawodawcę wyboru środków dla potrzeb praktycznych. W tego rodzaju rozważaniach odstąpiono nieco od czystej dogmatyki prawniczej, która mimo wszystko stanowi podstawowe narzędzie badawcze. Naruszając nieco dogmatyczne ujęcie tematu, kilkakrotnie odnoszono się do praktyki orzeczniczej. Podjęto także problematykę tzw. abstrakcyjnej kontroli wzorca umownego, tj. badania postanowień różnego rodzaju ogólnych warunków umów i regulaminów w oderwaniu od konkretnego stosunku prawnego. Rozważania te siłą rzeczy objęły elementy procesowe, jakie wiążą się z prowadzeniem tego rodzaju postępowań przed Sądem Ochrony Konkurencji i Konsumentów, a także zagadnienia prowadzonego przez Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów rejestru wzorców umownych uznanych za niedozwolone. W ostatniej części rozdziału przybliżono także administracyjne oraz karnoprawne środki przeciwdziałania nieuczciwym klauzulom.

W przeciwieństwie do analizy dyrektyw, która zawarta została w rozdziale I, rozważania poświęcone regulacji klauzul niedozwolonych w krajach UE zostały zaprezentowane w kończącym pracę rozdziale IV. Zabieg ten pozwolił na dokonanie oceny prawodawstwa krajowego na tle regulacji obcych, w sposób pozwalający zauważyć niektóre subtelne odmienności, wynikające z przeprowadzonych we wcześniejszych rozdziałach rozważań i analiz przy uwzględnieniu wyprowadzonych wniosków. Nie byłoby to możliwe, gdyby przedstawienie regulacji obcej zostało dokonane w pierwszej części pracy. Z uwagi na stopień komplikacji materii pozostałych rozdziałów odnoszenie się przy każdej omawianej kwestii do rozwiązań obowiązujących w innych krajach prowadziłoby najczęściej do zakłócenia toku wywodu, a przez to - dyskomfortu w jego odbiorze. Ponadto układ taki byłby sprzeczny z celem, jakim jest ocena krajowej regulacji z punktu widzenia jej efektywności oraz zgodności z rozwiązaniami unijnymi, a nie porównanie z przepisami pozostałych państw europejskich. Jak już wspomniano, praca nie ma bowiem w swym podstawowym założeniu charakteru komparatystycznego, choć niewątpliwie elementy takie niejednokrotnie się w niej przewijają. Rozważania poświęcone prawu obcemu nie miały zatem istotnego znaczenia na poszczególnych etapach pracy, zaś ich walor objawił się dopiero przy formułowaniu wniosków końcowych. Celowo omówiona została regulacja francuska i niemiecka, gdyż mają one podstawowe znaczenie dla europejskiego porządku prawnego w zakresie regulacji niedozwolonych postanowień umownych. Historyczne spojrzenie na zagadnienie pokazuje, że kultury prawne obu tych państw wyznaczały zasadnicze kierunki rozwoju poszczególnych instytucji prawnych. Z tego względu unormowania stosowane w niektórych pozostałych krajach, jako pochodne wyżej wymienionym, zostały przybliżone w sposób bardziej ogólny.

Jak wspomniano, ambicją pracy nie było prowadzenie badań empirycznych ani statystycznych. Niemniej jednak analiza zastosowanych przez ustawodawcę środków ochrony pozwoliła wywnioskować chociażby formalne wyposażenie konsumenta w środki ochrony przed występującymi w umowach szkodliwymi postanowieniami. Wnioski tego rodzaju, odwołujące się często do praktyki życia gospodarczego, orzecznictwa, kultury prawnej, systemu prawa oraz jego poszczególnych instytucji, są formułowane we wcześniejszych fragmentach pracy. Ostatecznie zostały one zebrane w dwóch kończących pracę podrozdziałach rozdziału IV. Pierwszy z nich obejmuje ocenę zgodności krajowych unormowań z prawem unijnym, drugi zawiera podsumowanie wynikających z pracy spostrzeżeń oraz je porządkuje. W rozdziale tym, w oparciu o tak przygotowany materiał, przeprowadzona została całościowa ocena badanej instytucji, a także sformułowano wiele postulatów de lege ferenda służących usprawnieniu jej funkcjonowania.