Lewandowicz-Machnikowska Monika, Klauzula konkurencyjna w Kodeksie pracy

Po 1989 roku w Polsce nastąpiła gruntowna zmiana ustroju społeczno-gospodarczego, której celem było stworzenie demokratycznego państwa opartego na gospodarce rynkowej. Jednym z filarów nowego ładu ekonomicznego ma być zasada konkurencji. Dla zapewnienia prawidłowego funkcjonowania i rozwoju konkurencji, a przede wszystkim dla ochrony uczestników procesów gospodarczych przed nadużyciem swobody konkurowania z jednej strony, a nieuzasadnionymi ograniczeniami tej swobody z drugiej strony wprowadzono do ustawodawstwa wiele instytucji prawnych, wśród nich zakazy konkurencji. Istotą zakazu konkurencji jest, najogólniej rzecz ujmując, ochrona określonego podmiotu przed zachowaniami stwarzającymi zagrożenie dla jego działalności, podejmowanymi przez osoby pozostające z nim w jakimś powiązaniu.

Zakaz konkurencji nie został ukształtowany jako jednolita instytucja prawna, uregulowana w jednym akcie prawnym, byłoby to zresztą trudne do zrealizowania. Przepisy wprowadzające taki zakaz zamieszczono w wielu ustawach dla ochrony interesów podmiotów różnych stosunków prawnych. Stąd między innymi w Kodeksie pracy znalazła się regulacja chroniąca pracodawców przed działalnością konkurencyjną ze strony pracowników.

Kodeks pracy rozróżnia dwa rodzaje zakazów konkurencji - zakazy obejmujące okres trwania stosunku pracy (art. 101¹ k.p.) oraz zakazy konkurencji po ustaniu stosunku pracy (art. 101² k.p.). W przedwojennym polskim ustawodawstwie, a w ślad za nim i nauce prawa pracy umowę ustanawiającą zakaz określonej działalności na okres po ustaniu stosunku pracy określano mianem klauzuli konkurencyjnej. Obecnie przepisy Kodeksu pracy nie posługują się tą terminologią i zamiast określenia "klauzula konkurencyjna" używają nazwy "umowa o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy". Przedwojenne nazewnictwo jest jednak mocno zakorzenione w języku prawniczym i nadal powszechnie używane dla rozróżnienia obu postaci zakazu konkurencji. Taką terminologię przyjęto również w tytule i treści pracy.

Klauzula konkurencyjna była przedmiotem zainteresowania doktryny przede wszystkim w okresie wprowadzania zmian do Kodeksu pracy w 1996 r. Tematyka ta była podejmowana do tej pory głównie w opracowaniach o charakterze artykułowym oraz w ramach szerszych rozważań, dotyczących zakazów konkurencji w ogóle lub innych instytucji chroniących interesy pracodawcy. Nie doczekała się jednak dotąd kompleksowego opracowania monograficznego, na które, jak sądzę, zasługuje, zwłaszcza z tego względu, że jej charakter jest zdecydowanie inny niż zakazu konkurencji w trakcie trwania stosunku pracy. Regulację klauzuli konkurencyjnej zamieszczono w Kodeksie pracy względnie niedawno, nauka i orzecznictwo nie zdążyły wypracować jednolitych poglądów w wielu istotnych kwestiach. Problematyka ta ma jednak duże znaczenie praktyczne, o czym świadczy szybko rosnąca liczba orzeczeń Sądu Najwyższego.

Celem pracy jest charakterystyka prawna zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy w takim kształcie, jaki wyznacza treść art. 101² k.p. Jedynie w rozdziale pierwszym zawarto rozważania odnoszące się do nieobowiązujących już aktów normatywnych oraz do obcych porządków prawnych. Praca ma charakter teoretyczny, nie zawiera danych statystycznych ani analizy funkcjonowania badanej instytucji w praktyce, rozwiązań przyjmowanych w konkretnych umowach. Z pewnością nie przekreśla to możliwości praktycznego zastosowania zawartych w niej ustaleń i wniosków.

Konstrukcja pracy opiera się na zasadzie odróżniania zobowiązaniowego stosunku prawnego i umowy stanowiącej źródło powstania i ukształtowania treści konkretnego stosunku prawnego w wyznaczonych przez ustawodawcę granicach. Stosunek prawny jest kategorią bardziej złożoną. Choć zasadniczo kształtowany jest on przez umowę, to jego treść wyznaczają także bezwzględnie i względnie wiążące normy prawne oraz zwyczaje czy zasady współżycia społecznego. Zbadanie poszczególnych elementów stosunku prawnego może pozwolić na rozwiązanie pewnych teoretycznych i praktycznych problemów zakazu konkurencji po ustaniu stosunku pracy. Zasadniczą część pracy stanowią zatem rozważania dotyczące umowy o zakazie konkurencji po ustaniu stosunku pracy oraz stosunku prawnego, jaki z tej umowy wynika, w szczególności wykonania zobowiązania oraz innych sposobów jego ustania. Główna część rozważań poprzedzona jest fragmentem poświęconym genezie i rozwojowi historycznemu tej instytucji w prawie polskim oraz jej uregulowaniom w prawie wybranych państw obcych. Informacje o prawie obcym pozwalają ukazać znaczenie badanej instytucji dla stosunków pracy realizujących się w warunkach rywalizacji ekonomicznej. Przede wszystkim przedstawienie regulacji prawnej obowiązującej w państwach, w których od dawna funkcjonuje gospodarka rynkowa (a wraz z nią umowne zakazy konkurencji) i które wobec tego w swoim ustawodawstwie lub orzecznictwie rozstrzygnęły już wiele problemów powstających przy stosowaniu klauzul konkurencyjnych, może pozwolić na dokonanie oceny poprawności regulacji polskiej i jej przydatności dla rozwiązywania skomplikowanych problemów prawnych będących skutkiem działania gospodarki opartej na zasadzie konkurencji.

Prezentowana publikacja stanowi w niewielkim stopniu zmienioną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, napisanej pod kierunkiem prof. dr. hab. Tadeusza Kuczyńskiego, któremu gorąco dziękuję za zachętę i opiekę. O przyjęcie wyrazów wdzięczności proszę również recenzentów: prof. dr. hab. Herberta Szurgacza i prof. dr. hab. Zbigniewa Górala.