Kaszubski Remigiusz W., Obzejta Łukasz, Karty płatnicze w Polsce

Szanowny Czytelniku,

okoliczności, które nastąpiły po zakończeniu prac nad przygotowaniem tej książki, sprawiły, że słowa, które właśnie czytasz, napisane zostały przeze mnie. Z oczywistych względów, honor ich napisania powinien był przypaść profesorowi Remigiuszowi Kaszubskiemu. Niestety, w dniu 24 lutego 2012 r. profesor Remigiusz Kaszubski odszedł nagle w następstwie wypadku samochodowego.

Z pewnością nie tylko mi, ale również wielu innym osobom - studentom, doktorantom czy współpracownikom - do dziś trudno uwierzyć, że Pana Profesora nie ma już wśród nas. Trudno jest uwierzyć, że już nigdy nie będziemy mieli okazji osobiście doświadczyć tego, jak dobrym był człowiekiem.

Profesor Kaszubski był niezwykle przyjazny, ciepły, inteligentny i mądry, szalenie kulturalny, a przy tym skromny. Był także wzorem wykładowcy akademickiego; potrafił nie tylko w sposób interesujący i pomysłowy przekazywać wiedzę, ale także inspirował i bardzo pomagał swoim studentom. Pan Profesor posiadał również niezwykłą umiejętność motywowania i inspirowania, dzięki czemu skupiał wokół siebie wiele osób.

Z pełnym przekonaniem mogę stwierdzić, że kilkuletnia znajomość z profesorem Remigiuszem Kaszubskim była jednym z najbardziej wartościowych doświadczeń, jakie spotkały mnie w życiu. Cieszę się, że zdążyłem powiedzieć to Panu Profesorowi w trakcie ostatniej wspólnej kolacji wigilijnej Koła Naukowego Prawa Bankowego w grudniu 2011 roku.

Dla opisania wszystkich zalet, które posiadał profesor Remigiusz Kaszubski, nie wystarczyłoby atramentu. Najbardziej będzie mi jednak brakowało dźwięku słów wypowiadanych ciepłym i przyjaznym głosem, którymi Pan Profesor zwykł się ze mną witać: "Dzień dobry, Panie Łukaszu".

Panie Profesorze, bardzo doceniam wszystko to, co Pan dla mnie zrobił, i dziękuję za to raz jeszcze. Zawsze będę o Panu pamiętał. Mój wkład w powstanie tej książki dedykuję Panu.

Łukasz Obzejta

Warszawa, dnia 15 maja 2012 roku

Karty płatnicze stały się powszechnie używanym instrumentem płatniczym. Nadal jest to dynamicznie rozwijający się produkt. Należy przypuszczać, że karty płatnicze razem z innymi usługami obrotu bezgotówkowego doprowadzą do wyeliminowania gotówki. Proces ten zaobserwować można już obecnie. Świadczy o tym ciągły rozwój rynku kart płatniczych, wzrost liczby posiadaczy kart oraz poszerzanie oferty kart. Z natury rzeczy procesom tym towarzyszyć musi spadek popularności wykorzystania gotówki. Dzisiaj właściwie trudno wyobrazić sobie codzienny obrót płatniczy bez kart. Właśnie ze względu na fakt rozpowszechniania wykorzystania kart, powinny one być przedmiotem analizy uwzględniającej najnowsze trendy i wskazującej najnowsze sposoby ich wykorzystywania.

U podstaw stworzenia karty płatniczej leżały mankamenty, jakie w powszechnym obrocie płatniczym rodziło wykorzystanie gotówki. Jeden z nich związany jest z faktem, iż w kieszeni zmieścić się może jedynie ograniczona ilość gotówki. Z tego względu może jej nieraz zabraknąć w momencie, w którym będzie potrzebna. Na tym podłożu zrodził się pomysł opracowania antidotum na jej brak. Pomysłem tym była karta płatnicza, "przedmiot", po okazaniu którego, nie trzeba było "płacić" gotówką, aby nabyć towar czy też usługę. Poza tym wykorzystanie kart eliminuje niewygodę, jaką stwarza posługiwanie się pieniądzem gotówkowym. Przy tym plastikowy pieniądz, jak potocznie nazywana jest karta płatnicza, jest bezpieczniejszy. Sam kawałek plastiku bez znajomości danych niezbędnych do dokonania transakcji i przy założeniu uczciwości akceptanta nie będzie mógł zostać wykorzystany przez osobę nieuprawnioną. Stąd posiadacz karty może czuć się bezpieczniej niż z gotówką w kieszeni.

Twórcy kart płatniczych powołali do życia uniwersalne narzędzie umożliwiające dostęp do gotówki na odległość. Siła kart płatniczych polega więc na trwałości idei, która legła u ich podstaw. W związku z tym mylne jest wyobrażenie karty jedynie jako kawałka plastiku wyposażonego w pasek magnetyczny lub mikroprocesor oraz funkcjonującego w ściśle zdefiniowanym środowisku technologicznym i prawnym. Karta płatnicza nie powinna być zamykana w tak ciasnych ramach. Z tej perspektywy karta wcale nie musi wyglądać, tak jak wygląda obecnie. Równie dobrze mogłaby być wykonana z innego materiału, np. drewna lub szkła, i posiadać dowolny kształt, np. trapezu lub gwiazdy. Znaczenia nie ma z tego punktu widzenia również kształt ustawodawstwa rządzącego obrotem kartami. Liczy się jedynie istota karty, która wyraża się w możliwości dostępu do środków finansowych na odległość. Z tego względu karcie płatniczej przypisać należy wyjątkową rolę w rozwoju nowoczesnego społeczeństwa.

Cechą charakterystyczną kart płatniczych, zarówno w aspekcie prawnym, jak i technologicznym, jest "płynność". Karty płatnicze "nie stoją w miejscu". Wręcz przeciwnie, zarówno prawo kart płatniczych, jak i technologia związana z ich funkcjonowaniem stale ewoluują. W związku z tym rozważania na temat kart płatniczych postrzegać należy w ujęciu dynamicznym. Stąd wywody przedstawione w niniejszej książce czerpią swe źródła również z przeszłości kart płatniczych.

Do niedawna w Polsce nie istniało prawo kart płatniczych. Nie było aktu, który w sposób kompleksowy regulowałby stosunki prawne związane z obrotem kartami płatniczymi. Ten brak sprawiał, iż stosunki te były normowane w regulaminach wydawanych przez wydawców kart. Taki stan rzeczy stwarzał bałagan prawny, gdyż każdy wydawca mógł ustanowić własne reguły rządzące obrotem kartami. Brak było przepisów wyznaczających minimalny standard "dobrego" obrotu kartami płatniczymi, brakowało także zasad odpowiedzialności za nieuprawnione transakcje kartą. Niezadowalająca była również sytuacja konsumenta kart płatniczych, który nie był wystarczająco chroniony w stosunkach z wydawcą karty - przedsiębiorcą. Za pierwszą kompleksową regulację uznać należy ustawę z dnia 12 września 2002 r. o elektronicznych instrumentach płatniczych (Dz. U. Nr 169, poz. 1385 z późn. zm.). Przez lata był to jedyny akt prawny kompleksowo regulujący karty płatnicze w Polsce. W 2011 r. weszła w życie ustawa z dnia 19 sierpnia 2011 r. o usługach płatniczych (Dz. U. Nr 199, poz. 1175 z późn. zm.), implementująca do polskiego prawa europejskie przepisy regulujące rynek usług płatniczych . Stąd obecnie to ta druga ustawa ma przeważające znaczenie dla polskiego rynku kart płatniczych. W świetle przytoczonych faktów widać, iż kilka lat temu w Polsce zapoczątkowany został proces rozwoju prawa kart płatniczych. Proces ten zmierza do dostosowywania polskiego prawa kart płatniczych do europejskich standardów oraz do harmonizacji przedmiotowych praw w całej Unii Europejskiej, gdyż zasadniczym motorem rozwoju polskiego prawa kart płatniczych jest prawo europejskie, które w konsekwencji zobowiązań zaciągniętych przez Rzeczpospolitą Polską w związku z wstąpieniem do Unii Europejskiej musi zostać wdrożone do polskiego porządku prawnego. W związku z tym wartość poznawczą posiada zgłębienie regulacji kart płatniczych na obecnym poziomie rozwoju. Regulacja ta uchwycona zostanie niejako "w ruchu". Powodem jest fakt, iż polskie prawo kart płatniczych wciąż się rozwija. Wydaje się przy tym, iż jest to początkowy etap ewolucji tego prawa. Ponadto analiza polskiego prawa kart płatniczych w obecnej fazie rozwoju pozwala zaobserwować proces "rodzenia się" nowoczesnej gałęzi prawa, nierozłącznie związanej z wysokimi technologiami. Sprawia to, iż prawo kart płatniczych godne jest uwagi właśnie ze względu na swoją świeżość i potencjał rozwojowy. W Unii Europejskiej realizowane są dwa ogólnoeuropejskie projekty w większym lub mniejszym stopniu związane z kartami płatniczymi. Pierwszym z nich jest dyrektywa 2007/64/WE Parlamentu Europejskiego i Rady z dnia 13 listopada 2007 r. w sprawie usług płatniczych w ramach rynku wewnętrznego zmieniająca dyrektywy 97/7/WE, 2002/65/WE, 2005/60/WE i 2006/48/WE i uchylająca dyrektywę 97/5/WE (Dz. Urz. UE L 319 z 05.12.2007, s. 1, z późn. zm.), która zunifikowała aspekt prawny europejskiego rynku usług płatniczych, wśród których znajduje się również wydawanie kart płatniczych. Drugim jest budowa Jednolitego Obszaru Płatności w euro (SEPA - The Single Euro Payments Area), który przyczynić ma się m.in. do technologicznej harmonizacji infrastruktury przeznaczonej do obsługi kart płatniczych. W tym zakresie szczególne znaczenie ma dokument programowy SEPA, tzw. ramy SEPA dla kart (SEPA Cards Framework). Zapoznanie się z założeniami wyżej wymienionych projektów oraz prześledzenie zasad ich wdrażania pozwoli poznać źródła i zrozumieć mechanizmy ewolucji polskiego prawa kart płatniczych.

Karta płatnicza należy do nowoczesnych instrumentów płatniczych. Ma przy tym bogate zaplecze technologiczne. Funkcjonowanie karty płatniczej bez tego zaplecza nie byłoby możliwe. Dlatego też w celu zrozumienia, na czym polega zjawisko karty płatniczej, nie wystarczy zapoznać się z jego prawnym ujęciem. Niezbędne jest również prześledzenie kształtu i zasad działania technologii, wśród której funkcjonuje karta płatnicza. Tylko wtedy będzie można w pełni pojąć, na czym polega dobrodziejstwo karty płatniczej.

Karta płatnicza jest instrumentem oryginalnym, wyróżniającym się na tle innych instrumentów płatniczych. Jest tak, gdyż karta płatnicza, jak żaden inny instrument płatniczy, może spełniać wiele różnych funkcji, oprócz podstawowej płatniczej. Zapisanie np. funkcji pieniądza elektronicznego czy rozbudowanych programów lojalnościowych i danych umożliwiających identyfikację (także na odległość) możliwe jest dzięki umieszczeniu na karcie nośnika pamięci, w szczególności mikroprocesora (wypierającego pasek magnetyczny). W rzeczywistości mikroprocesor jest odpowiednikiem pamięci komputera. Jego pamięć operacyjna pomieścić może aplikacje zawierające różnorodne funkcje. Uprzedzając konkluzję rozważań znajdujących się w dalszej części książki, można wnioskować, iż wykorzystanie mikroprocesora w karcie płatniczej ograniczone jest jedynie ludzką pomysłowością.

Karty płatnicze nie są jednak wolne od kontrowersji. Od wielu lat na całym świecie urzędy antymonopolowe i organizacje przedsiębiorców kwestionowały istnienie lub sposób ustalania tzw. opłaty interchange (interchange fee). Głównym zarzutem wysuwanym pod adresem organizacji kart płatniczych i banków uczestniczących w ustalaniu tej opłaty był zarzut zmowy cenowej i będącego jej rezultatem ograniczenia konkurencji na rynku usług autoryzacyjno-rozliczeniowych. Wokół opłaty interchange nagromadziło się wiele innych problemów. Zostaną one omówione w niniejszej książce. Przedstawienie kwestii opłaty interchange jako immanentnie związanej z kartami płatniczymi pozwoli dogłębnie poznać istotę kart płatniczych i zaobserwować ich kontrowersyjne aspekty. Zabieg ten pomoże nakreślić pełny obraz kart płatniczych. Przy tym kontrowersyjność niektórych aspektów kart płatniczych sprawia, iż tym bardziej są one ciekawym tematem do analizowania.

Rozwój rynku kart płatniczych pociąga za sobą rozwój nowego typu przestępczości. Celem przestępców są karty płatnicze, których zdobycie umożliwia podjęcie próby uzyskania dostępu do środków finansowych posiadacza karty. W efekcie rozwinięcia się polskiego rynku kart płatniczych pojawiły się nowe rodzaje przestępstw, które dokonywane są często w wyrafinowany sposób, z użyciem nowoczesnej technologii, przez doświadczonych i "wyedukowanych" przestępców. Analiza karty płatniczej jako celu działalności przestępców pozwoli poznać mechanizmy rozwoju przestępczości nowoczesnej, dokonywanej w białych rękawiczkach, nieraz w cyberprzestrzeni. Wydaje się, iż przestępczość tego rodzaju jest poważnym wyzwaniem dla uczestników obrotu kartami i organów ścigania.