Grzebyk Piotr, Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu prawa pracy w świetle rozporządzenia Rady (WE) Nr 44/2001

Wykonywanie pracy w ramach zatrudnienia pracowniczego może, jak każda inna relacja prawna, wykraczać poprzez swoje elementy podmiotowe lub przedmiotowe poza terytorium Polski . W kontekście istnienia swobód traktatowych, zwłaszcza swobody przepływu pracowników, takie stany faktyczne nie są czymś wyjątkowym. Niezależnie od tego, czy relacja, na podstawie której świadczono pracę, ma charakter międzynarodowy, w przypadku sporu pomiędzy stronami najważniejszą dla nich kwestią jest ustalenie, czy możliwe jest wyegzekwowanie należnych praw przed organami państwa. Pytanie sprowadza się do rozstrzygnięcia, czy żądanie zostanie w świetle prawa materialnego uznane za zasadne.

Rozstrzygnięcie tego zagadnienia powinno być poprzedzone ustaleniem dwóch przesłanek. Polski sąd musi stwierdzić, czy ma kompetencję do orzekania w sprawie i w razie pozytywnej odpowiedzi ustala, zgodnie z niepisaną regułą stosowania własnych norm kolizyjnych , jakie prawo jest właściwe. Na ostatnim etapie sąd zgodnie ze wskazanym prawem merytorycznym orzeka w sprawie. Taki proces dotyczy przede wszystkim spraw, w których występuje tzw. element obcy. W sprawach czysto wewnętrznych (tzw. pure internal cases, purely internal situations) przyjmuje się za oczywistą właściwość sądów polskich i prawa polskiego.

Praca niniejsza dotyczy określenia jurysdykcji krajowej i koncentruje się na regułach jej ustalania dla spraw z zakresu prawa pracy.

Uzasadnieniem wyboru tematu jest fakt, że znaczenie praktyczne tych zagadnień staje się coraz większe , pomimo braku rozstrzygnięć sądów wyższych instancji w tym przedmiocie . Stosunki pracy wykraczają bowiem coraz częściej poza granice jednego państwa . Przejawia się to nie tylko w swobodzie przepływu pracowników, lecz także w fakcie, że pracodawcy są podmiotami podejmującymi działalność w różnych państwach.

Nie bez znaczenia jest również, że w polskiej literaturze brak jest całościowych opracowań, które dotyczyłyby jurysdykcji krajowej w sprawach z zakresu prawa pracy .

W dysertacji postawiono sobie trzy zasadnicze cele badawcze. Po pierwsze, zidentyfikować normy regulujące jurysdykcję krajową w sprawach z zakresu prawa pracy w polskim porządku prawnym i ustalić hierarchię ich stosowania. Po drugie, sprecyzować samo pojęcie sprawy z zakresu prawa pracy, w których występuje problem ustalenia właściwości sądów. Po trzecie wreszcie, omówić poszczególne podstawy (łączniki) jurysdykcyjne, które wskazują, że sądom polskim przysługuje kompetencja do rozpoznania sprawy.

Cele pracy i kolejność prezentacji poszczególnych zagadnień podyktowane są wnioskami z prostego stanu faktycznego, w którym do sądu polskiego wniesiono sprawę pozostającą w związku z wykonywaniem pracy w ramach zatrudnienia pracowniczego, w której należy zbadać jurysdykcję krajową. W pierwszej kolejności powinno się ustalić, na jakiej podstawie prawnej rozstrzyga się o kompetencji sądów. Następnie konieczne jest określenie, czy przedmiotowa sprawa jest sprawą z zakresu prawa pracy, co będzie uzasadniało stosowanie odmiennych reguł niż ogólnych. Wreszcie należy zdecydować, która z podstaw jurysdykcyjnych wskazuje sądy polskie, co uzasadnia możliwość rozpoznania sprawy.

Wskazane cele rozprawy wpłynęły na jej strukturę. W rozdziale I przedstawiono najważniejsze informacje na temat jurysdykcji krajowej jako instytucji procesu cywilnego. Dalsza część poświęcona jest źródłom przepisów jurysdykcyjnych, które ustanawiają szczególne regulacje dotyczące spraw z zakresu prawa pracy. Ze względu na istnienie kilku aktów tego rodzaju konieczne było określenie wzajemnej relacji pomiędzy nimi, czyli ustalenie pierwszeństwa w stosowaniu w polskim porządku prawnym. Tym bardziej, że sprawy pracownicze nie są w analizowanych aktach regulowane identycznie.

Najwięcej uwagi poświęcono charakterystyce rozporządzenia Rady (WE) nr 44/2001 z dnia 22 grudnia 2000 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (Dz. Urz. WE L 12 z 16.01.2001, s. 1) zwanego również „Bruksela I”, w którym osobna sekcja 5 poświęcona jest jurysdykcji dla indywidualnych umów o pracę. Uzasadnieniem powyższego jest fakt, że rozporządzenie jako akt prawa unijnego obejmuje największą liczbę postępowań w sprawach pracowniczych. W zakresie ustalania jurysdykcji krajowej sądów polskich w sprawach cywilnych jest to regulacja podstawowa i najważniejsza. Okoliczność ta ma konsekwencje dla kształtu całej struktury pracy. W ramach omówienia przesłanek, których spełnienie uzasadnia możliwość stosowania tego aktu, szczególnie interesujące okazało się określenie, czy podstawy z rozporządzenia mogą wskazywać właściwość sądów polskich w sprawach, w których brakuje elementu obcego (międzynarodowego) – tzw. czysto wewnętrznych.

Rozdział II dotyczy wyjaśnienia pojęcia sprawy z zakresu prawa pracy, które powiązano przede wszystkim z grupą spraw regulowanych sekcją 5 rozporządzenia nr 44/2001. Wprawdzie w art. 18 rozporządzenia nr 44/2001 posłużono się sformułowaniem „indywidualna umowa o pracę”, jednak w preambule użyto również sformułowania „sprawy z zakresu prawa pracy”. Pojęcia te są tożsame i będą w pracy używane zamiennie. Ekwiwalentne jest również określenie „indywidualny stosunek pracy”. Przyjęta w pracy opinia o potrzebie autonomicznej interpretacji pojęcia indywidualnej umowy o pracę spowodowała konieczność prawnoporównawczego badania metod i kryteriów rozróżniania zatrudnienia pracowniczego od pozapracowniczego. Wnioski z tej części stanowiły podstawę dla przyjęcia ogólnej definicji indywidualnej umowy o pracę.

Termin „sprawy z zakresu prawa pracy” w kontekście ustalania jurysdykcji krajowej pojawia się również w dwóch innych znaczeniach. Sformułowania tego używa się po pierwsze w postanowieniach umów dwustronnych o pomocy prawnej, których Polska jest stroną, i po drugie w przepisach międzynarodowego postępowania cywilnego w ustawie z dnia 17 listopada 1964 r. – Kodeks postępowania cywilnego (Dz. U. Nr 43, poz. 296 z późn. zm.) (art. 1103⁴). Użyto go również w art. 476 § 1 i 5 k.p.c. W ramach podsumowania rozdziału II, określono, jaka jest wzajemna relacja pomiędzy tymi pojęciami. Rozprawa koncentruje się na sprawach z zakresu prawa pracy w rozumieniu rozporządzenia nr 44/2001.

Rozdział III rozpoczyna charakterystykę podstaw jurysdykcyjnych w sprawach z zakresu prawa pracy. Z racji znaczenia rozporządzenia nr 44/2001 rozprawa koncentruje się na analizie łączników występujących w tym akcie. Podstawowe znaczenie dla jego stosowania ma miejsce zamieszkania pozwanego, które spełnia dwojaką funkcję. Z jednej strony jest przesłanką stosowania rozporządzenia, z drugiej wskazuje sądy właściwe. Po przedstawieniu tej tzw. ogólnej podstawy, kolejne rozdziały charakteryzują tzw. podstawy szczególne: miejsca zazwyczaj świadczonej pracy (rozdział IV), zatrudniającego oddziału (rozdział V), filii (filii pracodawcy) (rozdział VI), dla powództwa wzajemnego (rozdział VII). Osobny fragment poświęcono również łącznikowi subiektywnemu – umowie jurysdykcyjnej (rozdział VIII).

Podstawa miejsca zazwyczaj świadczonej pracy jest najbardziej charakterystyczną dla stosunku pracy i stanowi naturalny łącznik relacji prawnej pracownika i pracodawcy z terytorium państwa. Ze względu na tę okoliczność i na fakt, że większość orzeczeń Europejskiego Trybunału Sprawiedliwości (obecnie Trybunał Sprawiedliwości Unii Europejskiej), która dotyczy przepisów o jurysdykcji w sprawach pracowniczych, traktuje o tej podstawie, poświęcono jej najobszerniejszy rozdział. Liczne wypowiedzi Trybunału oraz doktryny nie wyjaśniły wszystkich problemów interpretacyjnych w tym zakresie. Nadal bez jednoznacznej odpowiedzi pozostają problemy o podstawowym charakterze, jak na przykład ustalenie, co jest kryterium najważniejszym w identyfikacji loci laboris oraz czy dopuszczalne jest istnienie kilku miejsc zazwyczaj świadczonej pracy. Na szczególną uwagę zasługują reguły określania miejsca zazwyczaj świadczonej pracy pracowników, którzy z istoty swej pracy wykonują ją w różnych państwach (m.in. personel latający, pracownicy morscy). Nie inaczej jest w przypadku tzw. złożonych stosunków pracy, przez które rozumie się sytuację, gdy pracownik zatrudniony przez pracodawcę w jednym państwie zostaje wysłany do innego pracodawcy w drugim kraju. Formalnie trwa umowa z wysyłającym podmiotem i zawierana jest nowa z podmiotem przyjmującym. W ścisłym związku z tym ostatnim zagadnieniem pozostaje problem tymczasowego delegowania do państwa innego niż to, gdzie zazwyczaj pracownik wykonuje swoje obowiązki.

Subsydiarną (pomocniczą) w stosunku do loci laboris jest podstawa zatrudniającego oddziału. Przez ową subsydiarność rozumie się stosowanie podstawy zatrudniającego oddziału jedynie w przypadku niemożliwości ustalenia jednego państwa, w którym wykonywana jest zazwyczaj praca. Jednym z zadań przy interpretacji wymienionych dwóch łączników jest określenie relacji pomiędzy nimi. Im większe znaczenie przyzna się w drodze wykładni jednej z podstaw, tym zakres zastosowania drugiej odpowiednio się zmniejszy.

W tym miejscu warto zaznaczyć, że łączniki loci laboris i zatrudniającego oddziału zostały przejęte z norm kolizyjnych, które określają prawo właściwe dla indywidualnej umowy o pracę. W odpowiednich fragmentach pracy przedmiotem badania będzie możliwość korzystania przy interpretacji rozporządzenia z wypracowanych poglądów, które dotyczyły wykładni niemal identycznych norm kolizyjnych. Mając na uwadze odrębne cele, jakim służą normy określające właściwość sądów i właściwość prawa, należało precyzyjnie rozstrzygnąć co do zakresu powoływania się na rozwiązania z prawa kolizyjnego. Dotyczyło to wspomnianych podstaw loci laboris i zatrudniającego oddziału.

Rozporządzenie nr 44/2001 wyraźnie dopuszcza powoływanie się na podstawę filii. Dokonano tego poprzez odesłanie do odpowiedniego przepisu spoza sekcji 5. Głównym celem rozdziału VI jest ustalenie, czy przepis, do którego się odwołano, stosować należy wprost, czy odpowiednio. Rozstrzygnięcie tej kwestii pozwoli ustalić, w jakim zakresie kolejna podstawa realizuje założenie, dla którego ją ustanowiono – uprzywilejowanie pracownika.

Rozdział VII dotyczy powództwa dla pozwu wzajemnego zarówno pracodawcy, jak i pracownika. Pojawiają się w tym zakresie co najmniej trzy problemy. Po pierwsze, konieczne jest rozstrzygnięcie, czy jurysdykcja przysługuje sądom polskim dla powództwa wzajemnego, gdy dla powództwa głównego jurysdykcja wynika z prawa krajowego. Po drugie, należy ustalić, czy dla stosowania podstawy z rozporządzenia konieczne jest, aby miejsce zamieszkania powoda z powództwa głównego znajdowało się w państwie członkowskim. Po trzecie wreszcie, niezbędne jest ustalenie, jak należy wykładać pojęcie pozwu wzajemnego oraz wymogu oparcia na tej samej umowie lub tym samym stanie faktycznym.

Charakterystykę podstaw jurysdykcyjnych zamyka rozdział VIII poświęcony umowie jurysdykcyjnej. Rozważania w tym fragmencie koncentrują się na ograniczeniach w umownym kształtowaniu jurysdykcji krajowej. Z tego względu najwięcej uwagi poświęcono chwili powstania sporu. Dopiero ten moment upoważnia bowiem pracodawcę i pracownika do swobodnego wskazania sądów właściwych. Wcześniej jest to w praktyce niedopuszczalne. Powyższa kwestia pozostaje w ścisłym związku z oceną umów derogujących właściwość sądów polskich na rzecz państw nieczłonkowskich.

Wymienione podstawy jurysdykcyjne zawarte są w oddzielnej jednostce rozporządzenia (sekcji 5), która wyznacza kompetencję sądów jedynie dla tego typu spraw. Aktualnym problemem jest określenie znaczenia osobnego uregulowania spraw pracowniczych, inaczej niż pozostałych kategorii spraw cywilnych i handlowych. Należy ustalić, czy w sprawach z zakresu prawa pracy możliwe jest stosowanie również łączników spoza sekcji 5. Temu zagadnieniu poświęcony jest ostatni, IX rozdział, w którym zamieszczono również uwagi na temat właściwości miejscowej sądów, którą niektóre przepisy rozporządzenia ustanawiają, wypierając w ten sposób przepisy kodeksu postępowania cywilnego.

Każdy rozdział jest podsumowany wnioskami. Nie dotyczy to rozdziału I, który potraktowano jako wprowadzający.

Jak wspomniano, jednym z trzech głównych celów rozprawy jest określenie pojęcia sprawy z zakresu prawa pracy o charakterze międzynarodowym. Wnioski szczegółowe w tym przedmiocie pozwolą rozstrzygnąć zagadnienie bardziej ogólne. Będą pomocne przy odpowiedzi na pytanie, czy wypracowana autonomiczna definicja indywidualnej umowy o pracę będzie wpływać na rozumienie sprawy z zakresu prawa pracy w rozumieniu kodeksu postępowania cywilnego oraz stosunku pracy w rozumieniu ustawy z dnia 26 czerwca 1974 r. – Kodeks pracy (tekst jedn.: Dz. U. z 1998 r. Nr 21, poz. 94 z późn. zm.). Zastanawiające jest, w jakim zakresie przepisy jurysdykcyjne z rozporządzenia będą „przenikać” do prawa krajowego i wywierać wpływ na sposób jego interpretacji.

Poza tym wnioski szczegółowe dotyczące sposobu interpretowania podstaw jurysdykcyjnych pozwolą rozstrzygnąć drugie, istotniejsze zagadnienie o charakterze ogólnym. Sprowadza się ono do ustalenia, w jakim zakresie rozporządzenie i sposób jego interpretacji chroni pracownika oraz czy ochronę tę można rozszerzyć na inne podmioty. Znaczenie w tym kontekście ma pkt 13 preambuły rozporządzenia nr 44/2001, który wyznacza kierunek interpretacji. Zgodnie z nim „w sprawach dotyczących ubezpieczenia, umów zawartych pomiędzy konsumentami i z zakresu prawa pracy strona słabsza powinna być chroniona przez przepisy jurysdykcyjne dla niej bardziej korzystne niż przepisy ogólne”.

Temat rozprawy, jej główne cele i przyjęta struktura wymagały zapoznania się przede wszystkim z orzecznictwem ETS oraz z poglądami przedstawicieli nauki międzynarodowego prawa procesowego, prawa prywatnego międzynarodowego i prawa pracy. Zasadnicza część opracowań dotyczących przepisów rozporządzenia w ogólności, czy przepisów z zakresu prawa pracy w szczególności została opublikowana w językach obcych, głównie w języku niemieckim i angielskim.

Najważniejsze opracowania monograficzne można podzielić na trzy grupy. W pierwszej znajdują się pozycje, które dotyczą stosunków pracy w aspekcie jurysdykcyjnym i kolizyjnym. Są to przede wszystkim prace: Jeaninne Hoppe, Die Entsendung von Arbeitnehmern ins Ausland, Berlin 1999; Corneli Müller, Die internationale Zuständigkeit deutscher Arbeitgerichte und das auf den Arbeitsvertrag anwendbare Recht. Regelungen des Arbeitnehmerschutzes in der EuGVVO und im EGBGB, Hamburg 2004 oraz Abbo Junkera, Arbeitsnehmereinsatz im Ausland – Anzuwendendes Recht und Internationale Zuständigkeit, München 2007. W drugiej grupie znajdują się te opracowania, w których autorzy ograniczyli się jedynie do badania jurysdykcji krajowej w sprawach pracowniczych. Wymienić należy prace: Erika Johnera, Die direkte Zuständigkeit der Schweiz bei internationalen Arbeitverhältnissen unter besonderer Berücksichtigung des Lugano-Übereinkommens, Basel–Frankfurt am Main 1995; Lukasa Polivki, Die gerichtliche Zuständigkeit in arbeitsrechtlichen Streitigkeiten nach revidiertem Lugano-Übereinkommen, Zürich 2001; Clausa Trennera, Internationale Gerichtstände in grenzüberschreitenden Arbeitsvertragsstreitigkeiten unter besonderer Berücksichtigung individualvertraglicher Gerichtsstansvereinbarungen, Konstanz 2001; Anne Winterling, Die Entscheidungszuständigkeit in Arbeitssachen im europäischen Zivilverfahrensrecht, Frankfurt am Main 2006 oraz Rolfa Bossego, Probleme des europäischen Internationalen Arbeitprozessrechts, Frankfurt am Main 2007. Wszyscy wymienieni autorzy w swych opracowaniach z istoty rzeczy nie zgłębiali zagadnień dotyczących źródeł przepisów jurysdykcyjnych obowiązujących w Polsce. Poza tym brakuje w nich pogłębionych rozważań na temat pojęcia „indywidualnej umowy o pracę”. Monografie ograniczają się jedynie do przedstawienia obranego tematu z perspektywy przede wszystkim procesowej. W niniejszej rozprawie konieczne więc było poszerzenie badania na temat cech stosunku pracy w prawie materialnym państw członkowskich, aby w ten sposób móc określić treść indywidualnej umowy o pracę. Nie sposób nie wspomnieć tu zwłaszcza o książce Danieli Pottschmidt, Arbeitnehmeränliche Personen in Europa, Nomos 2004 czy Nicoli Countouris, The Changing Law of the Employment Relationship. Comparative Analyses in the European Context, Ashgate 2007.

Szczególnie pomocne w kwestiach ogólnych z zakresu międzynarodowego postępowania cywilnego i samego rozporządzenia były pozycje wybitnych autorów: Petera Kaye'a, Civil Jurisdiction and Enforcement of Foreign Judgments, Oxon 1987; Helen Gaudemet-Tallon, Compétence et execution des jugements en Europe. Règlement no 44/2001 Conventions de Bruxelles et de Lugano, Paris 2002; Dietmara Czernicha, Stefana Tiefenthalera, Georga E. Kodeka, Helmuta Heissa, Kurzkommentar Europäisches Gerichtsstands- und Vollstreckungsrecht. EuGVO und Lugano-Übereinkommen, Wien 2003; Jannety A. Pontier, Edwige'a Burga, EU Principles on Jurisdiction and Recognition and Enforcement of Judgments in Civil and Commercial Matters, Den Haag 2004; Jana Krophollera, Europäisches Zivilprozeßrecht. Kommentar zu EuGVO, Lugano-Übereinkommen und Europäischem Vollstreckungstitel, Frankfurt am Main 2005; Civil Jurisdiction and Judgments, red. P. Rees, Londyn–Singapur 2005; Europäisches Zivilprozessrecht. Kommentar, red. T. Rauscher, t. 1, München 2006; Brussels I Regulation, red. U. Magnus, P. Mankowski, Sellier 2007.

W zakresie literatury polskiej koniecznie należy wspomnieć o opracowaniach Karola Weitza, Jurysdykcja krajowa w postępowaniu cywilnym, Warszawa 2005 i Pawła Grzegorczyka, Jurysdykcja krajowa w sprawach z zakresu własności przemysłowej, Warszawa 2007.