Skorupka Jerzy (red.), Jawność procesu karnego

Niniejsze opracowanie jest efektem dogmatycznych i empirycznych badań prowadzonych przez pracowników i doktorantów Katedry Postępowania Karnego Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego w ramach projektu badawczego Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wyższego nr 1798/B/H03/2009/36, zatytułowanego Jawność jako wymóg rzetelnego procesu karnego, realizowanego w latach 2009-2012.

Przystępując do wykonania projektu, zdiagnozowano istniejący w nauce polskiej – a zwłaszcza w nauce prawa karnego procesowego – stan wiedzy w zakresie jawności postępowania, który wydał się niewystarczający. Okazało się, że większość publikacji dotyczących omawianych zagadnień pochodzi z okresu obowiązywania kodeksu postępowania karnego z 1969 r. lub z pierwszych lat obowiązywania k.p.k. z 1997 r. Tymczasem przeobrażenia ustrojowe i społeczne, które dokonały się w latach 90. ubiegłego wieku, a także uchwalenie i wejście w życie w dniu 1 września 1998 r. kodeksu postępowania karnego, opartego na innych założeniach aksjologicznych, wymagają podjęcia nowych badań nad jawnością procesu karnego.

Nie budzi wątpliwości, że jawność postępowania odgrywa kluczową rolę dla możliwości sprawowania przez społeczeństwo kontroli działania władzy sądowniczej oraz organów ścigania. Trafnie więc w literaturze podkreśla się, że jawność działania organów państwa, choć bywa niedoceniana, to jednak odgrywa równie ważną rolę jak wartości takie jak wolność, równość i sprawiedliwość. Jest to istotna kwestia w odniesieniu do procesu karnego, w ramach którego stosowane są środki o represyjnym charakterze, najdalej i najgłębiej ingerujące w prawa i wolności jednostki.

Jawność postępowania karnego ma duże znaczenie dla transparentności działania organów państwa oraz dla sprawiedliwego i równego traktowania obywateli. Jej przeciwieństwo w postaci tajności procesu stanowi wręcz paradygmatyczny przykład zaprzeczenia powyższym wartościom. Nie bez znaczenia jest także kwestia udziału mediów w procesie karnym. W związku z rosnącym znaczeniem środków masowego przekazu zagadnienie wstępu ich przedstawicieli na salę rozpraw oraz sposobu relacjonowania procesu karnego nabiera niezmiernie ważnego znaczenia. Współcześnie coraz powszechniejszy staje się dostęp do informacji publicznej, co sprawia, że także pod tym kątem należy przeanalizować przepisy o jawności postępowania. Osobnym zagadnieniem, budzącym duże zainteresowanie badawcze, jest zakres jawności postępowania przygotowawczego, szczególnie z perspektywy międzynarodowych wymogów rzetelnego procesu.

Z pola widzenia nie można jednak tracić potrzeby ochrony niektórych informacji, w tym danych objętych tajemnicami prawnie chronionymi oraz danych osobowych, a zwłaszcza danych wrażliwych (sensytywnych).

Podnieść można również, że wnikliwa analiza dotychczasowego dorobku naukowego poświęconego zasadzie jawności dowodzi, iż kwestie te rodzą kontrowersje w doktrynie i orzecznictwie. Wskazać można przykładowo rozbieżności, które pojawiły się w orzecznictwie Sądu Najwyższego oraz Trybunału Konstytucyjnego, dotyczące niezbędnego zakresu jawności procesu karnego, czy też kontrowersje odnoszące się do udziału mediów w procesie karnym oraz publikacji prasowych z tych procesów.

Jawność procesu ma kluczowe znaczenie dla stron postępowania. Na najbardziej fundamentalnym poziomie gwarantuje ona podstawowe informacje o przebiegu postępowania. Co jednak ważniejsze, jawność jest podstawowym założeniem umożliwiającym udział w dyskursie prawniczym - czyni ze stron postępowania jego podmioty. W związku z akcentowanym w filozofii prawa przejściem od sylogistycznego do argumentacyjnego modelu stosowania prawa – jawność powinna być postrzegana także jako podstawowa wartość procedur sądowych.

W niniejszym projekcie badawczym ujawniła się więc potrzeba kompleksowego i modelowego podejścia do wymienionych zagadnień. Dotyczy ona zwłaszcza określenia zakresu jawności postępowania przygotowawczego. Współcześnie, w związku z wymogami rzetelnego procesu oraz prawem jednostki do informacji publicznej, nie można utrzymywać, że jest ono całkowicie tajne, a dostęp do materiałów zebranych w trakcie procesu uzależniony jest od dyskrecjonalnej decyzji organu prowadzącego postępowanie. Kwestią wymagającą określenia jest także zakres jawności posiedzeń sądu, co w piśmiennictwie budzi kontrowersje, a z perspektywy wyróżnianego w doktrynie wewnętrznego aspektu jawności stanowi zagadnienie fundamentalne.

Celem projektu jest kompleksowa analiza zagadnienia jawności procesu karnego. Obejmuje ona płaszczyznę stanowienia prawa, jego stosowania, a także społecznych aspektów jego funkcjonowania. Problemem badawczym jest określenie optymalnego zakresu jawności procesu, który powinien obowiązywać w polskim ustawodawstwie. Przyjęto założenie, że do opracowania wymienionego standardu niezbędna jest analiza dokonywana z uwzględnieniem kilku istotnych czynników. Pierwszym z nich są zobowiązania międzynarodowe Polski w zakresie standardów rzetelnego procesu. Kolejnym są wartości stanowiące fundament ustroju Rzeczypospolitej Polskiej oraz zasady funkcjonowania organów władzy państwowej, a w szczególności wymiaru sprawiedliwości, wynikające z Konstytucji RP. Oba powyższe czynniki składają się na płaszczyznę aksjologiczną kształtującą optymalny model jawności procesu karnego. Drugą grupą czynników wpływających na przyjmowane założenia są aspekty prakseologiczne, koncentrujące się wokół wymogu skuteczności procesu karnego.

Przeprowadzone badania dogmatyczne i empiryczne mają dostarczyć kompleksowej diagnozy zakresu faktycznej jawności procesu karnego oraz wskazać, na ile odpowiada ona założeniom przyjętym przez ustawodawcę. Wyniki badań mają stanowić też podstawę ewentualnych propozycji legislacyjnych zmierzających do optymalizacji obowiązujących rozwiązań. Całokształt wniosków ma zaś w założeniu być odpowiedzią na współczesne wyzwania stojące przed wymiarem sprawiedliwości, które z jednej strony zmierzają do poszerzenia zakresu podmiotowości uczestników procesu oraz stworzenia mechanizmów kontroli społecznej nad sprawowaniem wymiaru sprawiedliwości, a z drugiej strony – mają związek z przeobrażeniami w komunikacji społecznej, manifestującymi się rosnącym znaczeniem informacji w społeczeństwie, a w konsekwencji środków masowego przekazu oraz ich rolą w procesie kształtowania opinii publicznej.

Końcowym celem projektu jest więc przedstawienie postulatów dotyczących ewentualnych zmian obowiązującego stanu prawnego, uwzględniających prawidłowe modelowo rozwiązania teoretyczne oraz praktykę funkcjonowania organów wymiaru sprawiedliwości, zapewniającą efektywność wprowadzanych rozwiązań. Osiągnięte efekty służyć będą jednak nie tylko wypracowaniu kompleksowych wniosków odnoszących się do jawności procesu karnego. W założeniu mają też stanowić wskazówkę do podjęcia dalszych badań naukowych w tym zakresie.

Analiza obowiązującego stanu prawnego przeprowadzona będzie przy użyciu metody dogmatycznej. Uzyskane rezultaty zostaną porównane ze stanem prawnym obowiązującym przed uchwaleniem obecnego kodeksu postępowania karnego, w celu wskazania tendencji zmian w zakresie badanego zjawiska.

Analiza dogmatyczna zostanie uzupełniona badaniami empirycznymi, które przebiegać będą dwutorowo. Z jednej strony, polegać będą na analizie akt spraw karnych na etapie postępowania przygotowawczego oraz postępowania sądowego, która przeprowadzona zostanie na reprezentatywnej próbie. Drugim elementem badań empirycznych będą ankiety badawcze skierowane do sędziów i prokuratorów oraz rzeczników prasowych prokuratur i sądów, których zadaniem jest analiza postrzegania funkcjonujących rozwiązań prawnych przez praktyków. Wyniki przeprowadzonych badań zostaną opracowane metodami socjologicznymi.

Niniejszy projekt jest pierwszym w Polsce tak obszernym programem analizującym zagadnienie jawności procesu karnego. Wcześniej nie realizowano w nauce procesu karnego projektu badawczego o tak szeroko zakreślonych ramach. Badania mają więc charakter nowatorski, w większości w odniesieniu do ich charakteru i zakresu, a w części w odniesieniu do obranej perspektywy badawczej. Tym samym, niniejszy projekt wypełnia istotną lukę w piśmiennictwie karnoprocesowym. Od 1989 r. zagadnieniu jawności nie została poświęcona kompleksowo żadna monografia. Co prawda, w 2010 r. opublikowana została praca Jawność rozprawy głównej a ochrona prawa do prywatności w procesie karnym pióra Radosława Kopra, ale obejmuje ona jedynie nieznaczną część omawianych w projekcie zagadnień. Zatem, jeśli uwzględnić transformację systemową, jaka miała miejsce po 1989 r., przyjęcie w 1997 r. ustawy z dnia 2 kwietnia 1997 r. - Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej (Dz. U. Nr 78, poz. 483 z późn. zm.), dokonane i dokonujące się w społeczeństwie przemiany, skutkujące zwłaszcza rozwojem nowych technologii teleinformatycznych, uzasadniona jest potrzeba ponownej oceny założeń odnoszących się do zasady jawności w procesie karnym, których trzon został ukształtowany jeszcze pod rządami ustawy z dnia 19 kwietnia 1969 r. - Kodeks postępowania karnego (Dz. U. Nr 13, poz. 96 z późn. zm.).

Autorzy