Gerecka-Żołyńska Anna, Internacjonalizacja współczesnego procesu karnego w Polsce

Preferowany w kolejnych okresach model procesu karnego w Polsce był uzależniony nie tylko od stosunków wewnętrznych, ale kształtował się również pod mniej lub bardziej silnym wpływem wzorców zewnętrznych. Zjawisko to obecne już w początkowym okresie funkcjonowania naszego państwa, okazało się pomocne między innymi dla ugruntowania pozycji Polski wśród cywilizowanych państw ówczesnej Europy.

Nie może budzić sprzeciwu fakt korzystania z funkcjonujących w innych systemach wzorców, gdy odwołanie się do nich ma charakter dobrowolny, a jego główną przesłankę stanowi pozytywna ocena konkretnego rozwiązania. Z dezaprobatą z reguły spotykają się natomiast zapożyczenia narzucone siłą - najczęściej ze względów politycznych - w okresach, w których państwo traci swoją niezależność.

Współczesny polski proces karny stanowi konstrukcję o tyle interesującą, że znalazły się w nim rozwiązania wprowadzone zarówno w sposób dobrowolny, jak i narzucony. Z punktu widzenia wpływu tych ostatnich za szczególnie dramatyczne można uznać lata 40. i 50. ubiegłego wieku. Równocześnie zwraca uwagę, że wprowadzone do procesu karnego nawet niepożądane regulacje potrafią niekiedy dobrze się w nim zaadoptować, a długotrwałym funkcjonowaniem zacierają ślad swojej obcości.

Kwestia przenikania do wewnętrznych porządków karnoprocesowych unormowań o międzynarodowym charakterze nabrała szczególnie dużego znaczenia w drugiej połowie XX w., w okresie wielkiego rozkwitu idei tworzenia uniwersalnych bądź regionalnych organizacji międzynarodowych , które propagując określone cele mogą oddziaływać także na treść norm karnoprocesowych. Przystąpienie państwa do takiej organizacji jest równoznaczne z akceptacją stawianych przed nią zadań i w konsekwencji zgodnie z normami prawa międzynarodowego stanowi zobowiązanie do ich realizacji w wewnętrznych systemach prawnych.

Na tym właśnie tle zrodził się pomysł napisania niniejszej pracy, której celem jest przedstawienie bogatych możliwości wdrażania do polskiego procesu karnego rozwiązań i koncepcji znajdujących swoje źródło w dokumentach prawa międzynarodowego oraz systemach karnoprocesowych innych państw wraz z ukazaniem wynikłych w związku z tym konsekwencji.

W tytule pracy zostało wykorzystane pojęcie "internacjonalizacja", stanowiące w tym wypadku zbiorcze określenie efektu, jaki następuje w procesie karnym wraz z wprowadzeniem do niego wskazanych wyżej elementów. Równocześnie zwraca uwagę, że pojęcie to jest wykorzystywane w nauce prawa międzynarodowego publicznego, w którym wyraźnie wskazuje się na zjawisko internacjonalizacji norm prawa krajowego zachodzące z wprowadzeniem do niego norm prawa międzynarodowego o charakterze koordynacyjnym .

Tytuł pracy wskazuje również, że prowadzone rozważania zostaną skoncentrowane wokół współczesnego procesu karnego, a początki takiego określają czasy II Rzeczypospolitej, stąd jest usprawiedliwiona pewna skrótowość uwag dotyczących okresów wcześniejszych.

Praca składa się z ośmiu rozdziałów. Ze względu natomiast na fakt, że zjawisko internacjonalizacji procesu karnego stwarza podstawy dla prowadzenia rozważań w obrębie różnych płaszczyzn tematycznych, zawartość rozdziałów jest zróżnicowana.

Rozdział I został poświęcony teoretycznym zagadnieniom związanym z określeniem modelu procesu karnego. Wskazanie elementów tworzących model procesu karnego pozwala bowiem ocenić, czy wprowadzane pod wpływem impulsów zewnętrznych zmiany mogą ten model zmodyfikować. W rozdziale II podjęto próbę przedstawienia historycznych aspektów kształtowania modelu procesu karnego, z poszukiwaniem rozwiązań mających znaczenie dla oceny słuszności tezy o internacjonalizacji współczesnego procesu karnego w Polsce. Rozdział III wskazuje organizacje międzynarodowe, funkcjonujące zarówno w przestrzeni uniwersalnej, jak i regionalnej, które w swoich programach wyjątkowo wysoką pozycję rezerwują dla kwestii ochrony praw człowieka. Z tego też względu ich działalność wpływa na możliwość poszerzenia obowiązujących w polskim procesie karnym rozwiązań, których istnienie w wewnętrznym systemie karnoprocesowym potwierdza jego demokratyzm i humanitaryzm. Rozdział IV omawia rolę, jaką w przedmiocie umiędzynarodowienia procedury karnej pełnią międzynarodowe organy sądowe, w świetle przyznanych im przez społeczność międzynarodową kompetencji. Rozdział V przedstawia rodzaje aktów prawa międzynarodowego, które można uznać za "nośniki" norm prawa międzynarodowego, niezbędne dla uruchomienia ich obowiązywania w systemach krajowych. Także i w tym kontekście rozważania obejmują wyłącznie akty posiadające znaczenie dla prawa karnego formalnego. Rozdział VI jest poświęcony szczególnej formie internacjonalizacji, którą w świetle zagadnień karnoprocesowych można wyodrębnić w stosunku do dość wąskiej grupy państw europejskich, jaką stanowią państwa Unii Europejskiej, między którymi funkcjonują specjalne więzi gospodarcze, polityczne i społeczne. Rozdział VII porusza istotne - również z punktu widzenia prawa międzynarodowego publicznego - zagadnienia związane ze stosowaniem norm zewnętrznych w polskim porządku prawnym w kontekście trudności, jakie pojawiają się na tym gruncie w procedurze karnej. Treść rozdziału VIII skoncentrowano natomiast na bieżących problemach modyfikacji obowiązującego kodeksu postępowania karnego, stanowiących rezultat wynikających z podjętych przez Polskę zobowiązań międzynarodowych.

Z uwagi na fakt, że prowadzone rozważania zostały skoncentrowane przede wszystkim na kwestiach karnoprocesowych, nie wkraczają one w obszar prawa karnego materialnego. W pracy nie znalazły się również niewątpliwie ważne zagadnienia związane z postępowaniem w sprawach o wykroczenia, które posiadają jednak własną oryginalność, uzasadniającą ich oddzielną analizę. Z tego też względu pominięto problemy postępowania karnoskarbowego, a postępowanie przed sądami wojskowymi ujęto w bardzo wąskim zakresie czasowym, w którym odnotowano jego wpływ na kształt procesu przed sądami powszechnymi.

Prowadzonym na kartach niniejszej pracy rozważaniom należy przyznać przede wszystkim dogmatyczno-prawny charakter. Złożyła się na nie analiza obowiązującego - a w uzasadnionym zakresie również archiwalnego - ustawodawstwa polskiego, aktów prawa międzynarodowego i Unii Europejskiej, wraz z orzecznictwem sądów polskich i międzynarodowych, a także prezentowanymi głównie w doktrynie polskiej poglądami, formułowanymi w związku z poruszanymi w pracy zagadnieniami.

W tym miejscu pragnę podziękować wszystkim osobom, które służyły mi radą i pomocą w trakcie pisania, a szczególnie moim Najbliższym za ogromną wyrozumiałość.

Anna Gerecka-Żołyńska