Jędrejek Grzegorz, Intercyzy. Pojęcie. Treść. Dochodzenie roszczeń

Nie ulega wątpliwości, że jednym z celów nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17 czerwca 2004 r. było doprowadzenie do wzrostu znaczenia małżeńskich umów majątkowych . Świadczyć o tym może zarówno poszerzenie katalogu ustrojów majątkowych małżeńskich, jak i systematyka przepisów, z której wynika, że ustroje umowne stanowią alternatywę ustroju ustawowego, którym pozostał ustrój wspólności majątkowej . Należy oczekiwać, że pomimo dostosowania ustroju ustawowego do potrzeb gospodarki rynkowej, co było wielokrotnie postulowane przez doktrynę, nadal nie będzie on „odpowiadał” wszystkim małżeństwom. W szczególności uwaga ta dotyczy sytuacji, kiedy jeden z małżonków prowadzi działalność gospodarczą. Celowe może okazać się zatem zawarcie przez małżonków czy też przyszłych małżonków intercyzy, wprowadzającej ustrój majątkowy umowny.

Problematyka małżeńskich umów majątkowych spotkała się z niewielkim zainteresowaniem doktryny . Stan taki tłumaczy się w dwojaki sposób. Po pierwsze, podkreśla się, że intercyzy nie są często zawierane w Polsce. Po drugie, zaznacza się, iż nie budzi większych wątpliwości ustrój rozdzielności majątkowej oraz ustrój wspólności majątkowej, do którego stosowane są odpowiednio przepisy o wspólności ustawowej . Powyższe twierdzenia można zakwestionować. Intercyzy stanowią popularny instrument regulacji stosunków majątkowych małżonków żyjących w państwach o gospodarce wolnorynkowej. Sytuacja, występująca przed 1989 r., kiedy to - jak podkreślano - intercyzy były zawierane zwykle „w stosunkach wiejskich” , uległa obecnie zmianie, o czym może świadczyć coraz większa liczba zawieranych małżeńskich umów majątkowych .

Celem opracowania jest kompleksowe przedstawienie problematyki dotyczącej małżeńskich umów majątkowych, przez wyjaśnienie wątpliwości zarówno o charakterze materialnoprawnym, jak i formalnoprawnym. Jak podkreślił J. Jodłowski: „Pewne zagadnienia metarialnoprawne i procesowe tak ściśle się zazębiają, zachodzi tak ścisły związek między podłożem materialno-prawnym a skutkami procesowymi, że niektóre instytucje, aby mogły być należycie przedstawione i zanalizowane (tak co do ich regulacji prawnej, jak i funkcjonowania) powinny być nieodzownie rozpatrywane w sposób zintegrowany w płaszczyźnie procesowej i materialnoprawnej” . Nie budzi wątpliwości to, iż intercyzy stanowią instytucje, których dogłębne przedstawienie wymaga ujęcia integralnego, uwzględniającego zarówno prawo materialne, jak i formalne.

Według Z. Resicha: „W procesie z reguły występują dwie sfery, tj. prawnoprocesowa i prawnomaterialna. Sferę prawnoprocesową stanowią stosunki prawnoprocesowe, sferę materialnoprawną stanowią - ogólnie rzecz biorąc - stosunki prawnomaterialne” . Jak podkreślił Z. Resich, wpływ prawa materialnego na proces cywilny wykazuje „różne wahania, w zależności od charakteru konkretnej gałęzi prawa i jej wagi społecznej” . Silny związek istnieje, zdaniem Z. Resicha, pomiędzy prawem procesowym a prawem rodzinnym .

W niniejszej pracy z jednej strony udzielono odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób stosunek prawny, którego źródłem jest intercyza, wpływa na „sferę prawnoprocesową”, czy też szerzej - „sferę postępowania cywilnego”, z drugiej zaś zbadano wpływ odwrotny . Przykładowo, przedstawiono wpływ zawartej intercyzy na dochodzenie roszczeń wobec małżonka, który pozostaje w umownym ustroju majątkowym, oraz omówiono powództwa, które zmierzają do ukształtowania, tj. zmiany lub też wygaśnięcia ustrojowego stosunku majątkowego małżonków, którego źródłem jest intercyza.

W pierwszej kolejności wymaga wyjaśnienia relacja między pojęciami „małżeńska umowa majątkowa” a „intercyza”. W doktrynie istnieje różnica stanowisk co do tych pojęć. Część autorów używa ich zamiennie , a część przez intercyzę rozumie umowę majątkową zawieraną przez przyszłych małżonków . W niniejszym opracowaniu określenia „intercyza” oraz „małżeńska umowa majątkowa” są używane zamiennie .

Ilekroć w tekście jest mowa o majątku odrębnym małżonka, poczynione uwagi będą odnosić się do majątku osobistego, którym to pojęciem posłużył się ustawodawca w nowelizacji Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego z 17 czerwca 2004 r.

Wyjaśnienia wymaga także pojęcie „dochodzenie roszczeń”. W doktrynie wyróżnia się roszczenie w znaczeniu materialnoprawnym, przez które rozumie się „element” prawa podmiotowego , oraz roszczenie w znaczeniu procesowym, przez które rozumie się żądanie, składające się z żądania pozwu i jego podstawy faktycznej . W orzecznictwie Sądu Najwyższego została sformułowana koncepcja, zgodnie z którą roszczenie zgłoszone w pozwie nie w każdym przypadku pokrywa się z roszczeniem procesowym . Innymi słowy na etapie wniesienia pozwu powód nie ma obowiązku wykazania istnienia roszczenia procesowego. Biorąc to pod uwagę, należy przyjąć, iż w zależności od kontekstu w opracowaniu jest mowa o roszczeniu materialnoprawnym lub procesowym .

Książka składa się z siedmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy dotyczy ustrojów majątkowych małżonków. Przedstawione w nim zostały następujące zagadnienia: pojęcie ustroju majątkowego małżonków, związek między ustrojami majątkowymi małżonków a stosunkami majątkowymi małżonków, rodzaje ustrojów umownych, ustroje umowne a inny ustrój majątkowy małżonków. Zaprezentowany w zwięzły sposób rys historyczny umów majątkowych małżonków pozwala na prześledzenie zmian w regulacjach dotyczących intercyz. Uwagi prawnoporównawcze pozwalają na przedstawienie rozwiązań przyjętych w Kodeksie rodzinnym i opiekuńczym na tle regulacji obowiązujących w wybranych państwach. Odpowiedziano na pytanie, czy katalog intercyz zawarty w tym kodeksie jest wystarczający, czy też wymaga modyfikacji. W rozdziale pierwszym odniesiono się także do problemu dopuszczalności tzw. intercyz kombinowanych, tj. łączących rozszerzenie wspólności z jej ograniczeniem.

W rozdziale pierwszym udzielono także odpowiedzi na pytanie, czy zawarcie intercyzy prowadzi do powstania „nowego” stosunku prawnego między małżonkami, czy też do modyfikacji elementów majątkowych stosunku prawnego małżeństwa. Wyjaśnienia wymaga charakter stosunku prawnego, którego źródłem jest intercyza. Do innych budzących kontrowersje zagadnień należy zaliczyć stosowanie przepisów Kodeksu cywilnego do małżeńskich umów majątkowych.

Rozdział drugi dotyczy intercyzy jako czynności prawnej . Po pierwsze, dokonano próby określenia pojęcia „intercyza”. Po drugie, zakwalifikowano intercyzę do wyróżnianych przez doktrynę typów czynności prawnych. Po trzecie, porównano małżeńskie umowy majątkowe z innymi umowami (nazwanymi i nienazwanymi). W szczególności, zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie, największe trudności sprawia odróżnienie intercyzy od umów przesuwających poszczególne przedmioty majątkowe między majątkami małżonków. Po czwarte, przedstawiono treść poszczególnych umów. Brak jednolitego stanowiska co do tego, czy intercyza może ograniczać się do przesunięcia między majątkami małżonków rzeczy oznaczonej co do tożsamości. Nie jest jasne, czy dopuszczalna jest umowna zmiana reguł dotyczących zarządu majątkiem wspólnym, a także majątkiem osobistym każdego z małżonków. Wątpliwości budzi dopuszczalność umieszczenia w intercyzie warunku oraz terminu. W pierwszej kolejności przedstawione zostały wątpliwości co do treści wszystkich małżeńskich umów majątkowych, a następnie dotyczące treści poszczególnych rodzajów intercyz.

Rozdział trzeci dotyczy ustalenia zawarcia intercyzy w trakcie postępowania cywilnego. Zostały przedstawione zagadnienia związane z postępowaniem dowodowym. Z ustaleniem zawarcia intercyzy połączona jest konieczność dokonania „kwalifikacji” prawnej umowy oraz ustalenia przez sąd ważności intercyzy, przy czym przyczyny nieważności bezwzględnej sąd bierze pod uwagę ex lege. W przypadku małżeństwa, w którym jeden z małżonków jest cudzoziemcem, pojawi się problem znalezienia prawa właściwego dla małżeńskiej umowy majątkowej oraz stosunku majątkowego, którego źródłem jest intercyza. Wątpliwości mogą również budzić zagadnienia intertemporalne związane ze zmianą przepisów regulujących umowne stosunki majątkowe małżonków mieszczące się w ramach umownego ustroju majątkowego.

Zawarcie intercyzy wywołuje skutki nie tylko między samymi małżonkami, ale może również wywołać skutki wobec osób trzecich. Rozdział czwarty przedstawia problemy związane z dochodzeniem roszczeń, jeżeli dłużnikiem jest małżonek pozostający w umownym ustroju majątkowym. Podstawowy problem dotyczy skuteczności intercyzy względem wierzyciela oraz statusu małżonka dłużnika. Wykazano, że przyjęte przez polskiego ustawodawcę rozwiązanie, uzależniające skuteczność intercyzy wobec osób trzecich od tego, czy osoba trzecia wiedziała o jej zawarciu oraz rodzaju (art. 47¹ k.r.o.), nie chroni w wystarczającym stopniu interesów wierzycieli. Następnie przedstawiono problematykę dotyczącą statusu małżonka dłużnika w postępowaniu rozpoznawczym, egzekucyjnym oraz upadłościowym. W szczególności zwrócono uwagę na środki obrony przysługujące małżonkowi dłużnika.

Rozdział piąty przedstawia dochodzenie przez osoby trzecie roszczeń dotyczących intercyz. Kontrowersje zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie wywołuje dopuszczalność skorzystania przez wierzyciela małżonka pozostającego w ustroju umownym z actio Pauliana. Wątpliwości może także budzić skorzystanie przez wierzyciela z innych środków ochrony w razie zawarcia przez dłużnika intercyzy, która narusza jego interesy.

Rozdział szósty dotyczy problematyki dochodzenia roszczeń między małżonkami, które wynikają z zawartej intercyzy. Natomiast rozdział siódmy przedstawia wpływ pozostawania przez małżonków w umownym ustroju majątkowym na przebieg wybranych spraw rozpoznawanych w postępowaniu nieprocesowym.

Ostatnia część opracowania zawiera wnioski końcowe wraz z postulatami de lege ferenda dotyczącymi regulacji umownych małżeńskich ustrojów majątkowych. Z jednej strony z ostrożnością należy podchodzić do nowelizacji przepisów Kodeksu rodzinnego i opiekuńczego, w tym także regulujących stosunki majątkowe małżonków. Z drugiej jednak strony, wykładnia przedmiotowej regulacji nie powinna budzić wątpliwości. Nie należy również zapominać o tym, iż zmiana warunków społeczno - gospodarczych dokonuje się współcześnie o wiele bardziej dynamicznie niż w poprzednich okresach. Przepisy regulujące małżeńskie ustroje majątkowe powinny uwzględniać wskazane zmiany.

Z uwagi na charakter publikacji pierwszorzędne znaczenie odegrała metoda prawnodogmatyczna, polegająca na analizie przepisów z zakresu prawa materialnego oraz formalnego, dotyczących małżeńskich umów majątkowych. W pracy w szerokim zakresie została również zastosowana metoda prawnoporównawcza . Wykorzystano także metodę prawnohistoryczną . Umożliwia ona ukazanie ewolucji regulacji dotyczących intercyz. Należy podkreślić, iż ma ona nie tylko walor „poznawczy”, bowiem przedstawienie dawnych regulacji umożliwia niekiedy formułowanie postulatów de lege ferenda .