Goettel Mieczysław (red.), Lemonnier Mariola (red.), Instytucje prawa cywilnego w konstrukcji prawnej podatków

Brzmienie tytułu opracowania jednoznacznie wskazuje na podjętą przez autorów próbę ukazania szczególnych związków pomiędzy dwiema gałęziami prawa - prawem cywilnym a prawem podatkowym. Związki międzygałęziowe są czymś naturalnym, a wynikają z istoty systemu prawa stanowiącego pewną koherentną całość, opartą na wspólnych założeniach i wartościach. Jednak relacje pomiędzy prawem cywilnym a prawem podatkowym dowodzą, że mamy do czynienia ze zjawiskiem wyjątkowym, niemającym odpowiednika w odniesieniu do innych gałęzi. Ową wyjątkowość potęguje fakt, że chodzi o dwa zupełnie odmienne kompleksy norm, należące do dwóch różnych, historycznie ukształtowanych, obszarów porządku prawnego - prawa prywatnego i prawa publicznego. W każdym z tych obszarów znajduje swoje odzwierciedlenie realizacja i ochrona odmiennego jakościowo interesu - prywatnego i publicznego, co rodzi w konsekwencji dalsze różnice między nimi.

Już tylko pobieżny przegląd regulacji prawa podatkowego wskazuje na znaczne ich nasycenie instytucjami cywilnoprawnymi. W rezultacie liczne stany faktyczne powstające dzięki obowiązywaniu norm prawa cywilnego stają się jednocześnie stanami faktycznymi (lub elementami tych stanów) wywołującymi skutki na gruncie prawa podatkowego (rodzącymi obowiązek podatkowy). Właśnie analiza obecności instytucji prawa cywilnego w konstrukcji prawnej podatków tworzących polski system podatkowy stanowi problematykę niniejszego opracowania. Analiza ta musiała być jednak poprzedzona ogólnymi rozważaniami na temat związków prawa cywilnego z prawem podatkowym, ze wskazaniem powstających na tym tle szeregu, niekiedy dość złożonych, problemów, doniosłych zarówno z teoretycznego, jak i praktycznego punktu widzenia. Chodzi w szczególności o stosowany przez ustawodawcę podatkowego mechanizm odwoływania się do instytucji cywilnoprawnych oraz posługiwania się terminologią cywilistyczną (zwłaszcza w kontekście autonomii prawa podatkowego), zawarte w przepisach podatkowych odesłania do stosowania (wprost lub odpowiedniego) norm prawa cywilnego, ocenę (w aspekcie następstw w prawie podatkowym) treści oraz skutków zdarzeń cywilnoprawnych, ze szczególnym uwzględnieniem konsekwencji wadliwych (na gruncie prawa cywilnego) czynności prawnych, czy wreszcie kontrowersyjne zagadnienie tzw. obejścia prawa podatkowego w świetle cywilistycznej zasady autonomii woli. W związku z tym uznano również za celowe przedstawienie ogólnego spojrzenia na naturę obu analizowanych gałęzi prawa ze wskazaniem ich miejsca w systemie prawa, głównych zasad i funkcji, przedmiotu oraz metody regulacji, a także konstrukcji odpowiedzialności istniejącej w ich ramach.

Materia normatywna, w obrębie której dostrzegalne są związki pomiędzy prawem podatkowym a prawem cywilnym, jest ogromna. Niepodobna poddać ją, w ramach jednego opracowania, nawet pobieżnej analizie w odniesieniu do wszystkich kategorii podatków. Okoliczność ta wymusza dość znaczną selekcję poruszanych zagadnień, a tym samym rezygnację z omawiania licznych szczegółowych unormowań. Autorzy starali się jednak uwzględnić, w możliwie szerokim zakresie, zawarte w ustawach podatkowych mechanizmy i rozwiązania, w których znaczenie instytucji prawa cywilnego przejawia się w sposób szczególnie wyraźny.

Mieczysław Goettel

Mariola Lemonnier