Dadak Wojciech, Grzywna samoistna w stawkach dziennych

Grzywna jako środek reakcji na czyny naruszające normy prawne przeszła ewolucję, której początki sięgają idei okupu, stanowiącego majątkową rekompensatę za szkodę wyrządzoną przestępstwem. Miała ona charakter pieniężnej kary prywatnej, polegającej na rekompensacie za doznaną krzywdę wyrządzoną przestępstwem naruszającym interesy jednostki. Rekompensaty te zyskiwały walor autonomicznych kar, określanych jako kary kompozycyjne, łączących element dolegliwości z odszkodowaniem płaconym pokrzywdzonemu lub jego rodzinie. Kary te oprócz części prywatnej - pobieranej przez poszkodowanego - obejmowały również część publiczną, którą pobierał władca mający uprawnienia publicznoprawne lub sędzia . Początkowo ich wysokość ustalana była indywidualnie przez sprawcę w porozumieniu z pokrzywdzonym (compositio). W późniejszym czasie rozwinęła się kazuistyka w zakresie wymiaru tych kar. W końcu wymierzano je na podstawie oficjalnych taryf .

Jednocześnie kary pieniężne określane jako grzywny występowały jako kary publiczne. Miały charakter rekompensaty za czyny naruszające porządek powszechny i płacone były na rzecz władzy publicznej . Na ziemiach polskich stosowane były od początku XI w. Kary te, występujące jako kary pieniężne, początkowo mogły być uiszczane również w postaci kruszcu soli . W przypadku niezapłacenia grzywny skazany narażał się na wykonanie kary, od której mógł się wykupić. W kategoriach współczesnych, kara pieniężna stanowiła warunek uwolnienia się od kary podstawowej. W owym czasie wykształciła się publiczna kara pieniężna zwana pokupem za czyny godzące w autorytet monarchy lub sądu . Miała ona charakter wykupienia się od kary śmierci czy okaleczenia za czyny naruszające spokój publiczny . Godne podkreślenia jest to, że kara, mimo iż była nakładana na skazanego, mogła być wykonywana również przez jego krewnych. Możliwość jej zapłaty przez krewnych świadczyła z jednej strony o wadze przywiązywanej do faktycznego wykonania kary w postaci zapłaty, niezależnie od tego, kogo faktycznie bezpośrednio dotykała dolegliwość kary. Z drugiej stwarzało to możliwość uniknięcia kary surowszej w sytuacji, gdy skazany nie miał możliwości zapłaty grzywny. Przede wszystkim jednak umożliwiało jej stosowanie wobec szerokiego kręgu sprawców, niezależnie od wielkości osobistego majątku. Rozbudowany system kar pieniężnych w okresie państwa feudalnego prowadził do łagodzenia stosowanych sankcji karnych. Dodatkowo świadczy o tym tendencja do wykonywania kar pieniężnych w niższym wymiarze niż ich nominalna wysokość przewidziana w sankcjach karnych za określony czyn, mimo tego, że sankcje te były sankcjami bezwzględnie oznaczonymi . Jednocześnie zróżnicowanie wysokości kar pieniężnych było ściśle związane z pozycją społeczną zajmowaną przez pokrzywdzonego . Z czasem, w miarę przejmowania przez państwo ochrony interesów osób prywatnych, instytucja okupu traciła na znaczeniu. Wyodrębniła się natomiast jednolita kara pieniężna mająca charakter publiczny .

Znamienne jest, że kary majątkowe straciły na znaczeniu w okresie powstawania państwa liberalnego . Powodem było przekonanie o kolidowaniu tych kar z zasadą nienaruszalności własności prywatnej oraz możliwością przenoszenia dolegliwości kary na osoby inne niż sprawca przestępstwa. Ponadto podnoszono, że kara grzywny narusza zasadę równości wobec prawa, ponieważ jej dolegliwość w głównej mierze zależy od statusu społecznego i majątkowego skazanego . Mimo tych zastrzeżeń kary majątkowe zaczęły zyskiwać na znaczeniu w związku z poszukiwaniem alternatywy dla kar związanych z pozbawieniem wolności. W szczególności zaczęto je stosować na szerszą skalę wobec sprawców drobnych przestępstw. Grzywna jako kara za lekkie przestępstwa pojawiła się w Kodeksie karnym napoleońskim z 1810 r. Kodeks ten, wprowadzając podział na zbrodnie, występki i wykroczenia, karę tę przewidział w odniesieniu do występków .

Znaczny wpływ na dalszą ewolucję roli grzywny w systemie środków reakcji karnej miały poglądy na istotę kary formułowane przez przedstawicieli szkoły socjologicznej prawa karnego. Przyczyniły się do tego również formułowane w społeczeństwach neoliberalnych idee związane z ochroną praw jednostki, w tym szczególne akcentowanie wolności jako jej atrybutu, w którą ingerencja powinna być szczególnie ostrożna. Dlatego sankcje o charakterze majątkowym ponownie zyskiwały na znaczeniu.

Wzrost znaczenia grzywny jako środka reakcji karnej jest wyraźnie widoczny co najmniej od połowy XX w. w niemal całej Europie. W zdecydowanej większości ustaw karnych kara ta stanowi podstawowy środek reakcji na przestępczość średnią i drobną. Są wśród nich kraje, w których grzywna zdecydowanie dominuje, stanowiąc ponad 70% orzekanych sankcji karnych (Finlandia - 91,3%, Portugalia - 73,2% Norwegia - 70,6%). Są też takie, w których jej udział w strukturze skazań jest zdecydowanie mniejszy i nie przekracza 10% (Litwa - 3,4%, Słowacja - 5,0%, Słowenia - 5,1%, Czechy 5,4%) . W Niemczech udział ten przekracza 70%, choć jeszcze niedawno nie przekraczał 60% . W krajach Europy Wschodniej i Środkowej udział ten jest wyraźnie mniejszy niż w przypadku krajów Europy Zachodniej. Dane te ukazują, jak znaczne różnice występują pomiędzy krajami, w których warunki społeczne, a przede wszystkim polityczne, determinowały przez dziesięciolecia kształt polityki karnej. W krajach tych występowała wyraźna tendencja do wykorzystywania w celu zwalczania przestępczości środków bardziej surowych, o większym ładunku dolegliwości, przy tym bardziej ingerujących w swobody obywateli w miejsce środków łagodniejszych, niosących mniejszą dolegliwość, w sposób ograniczony ingerujących w zakres swobód jednostki. Rezultat takiej tendencji, określanej jako punitywność systemu karnego, znajdował wyraz w obowiązujących przepisach oraz praktyce funkcjonowania wymiaru sprawiedliwości . Jednocześnie wyraźnie zaznacza się różnica udziału grzywny w strukturze orzekanych kar pomiędzy krajami, w których obowiązuje system stawek dziennych, i tymi, w których występuje system kwotowy. Nie oznacza to, rzecz jasna, że wyłącznie system wymiaru grzywny powoduje zwiększenie popularności grzywny, jednak wydaje się, że może on korzystnie wpływać na tę strukturę.

We współczesnych społeczeństwach grzywna jako kara majątkowa odgrywa znaczącą rolę przede wszystkim w związku z rosnącym znaczeniem, jakie wolność w zakresie zaspokajania potrzeb odgrywa we współczesnej kulturze. W związku z tym dobra o charakterze majątkowym należą do dóbr szczególnie cenionych. Dostęp do nich pozwala bowiem zaspokoić potrzeby życiowe, jednocześnie jednak umożliwia zaspokojenie kulturowo definiowanych dążeń realizowanych za pośrednictwem dóbr materialnych. Kulturowo definiowane bywa też samo posiadanie, traktowane jako wartość autonomiczna . Jest ono czynnikiem determinującym ekonomiczny status jednostki, który jest jednym z wyznaczników statusu społecznego. Warto podkreślić, że ekonomiczne determinanty statusu uzyskują szczególne znaczenie w okresie tzw. późnej nowoczesności charakteryzującej współczesne społeczeństwa liberalne. Dotyczy to zwłaszcza tych aspektów statusu, które wpływają na wielkość możliwego zaspokajania potrzeb, związanego z poziomem konsumpcji. Sprzyja temu zasada „ekonomizmu” określająca dominujący rodzaj aktywności jednostek skierowanej na gromadzenie dóbr oraz ich konsumpcję . Potrzeby związane z realizacją tych celów zyskują szczególne znaczenie, przy czym charakterystyczna jest ich multiplikacja, która powoduje, że stale zwiększa się sfera podaży atrakcyjnych dóbr, których uzyskanie jest dla jednostki nie tylko ekonomicznie, lecz także społecznie istotne. Ponadto dobra majątkowe służąc bezpośredniemu zaspokajaniu potrzeb stanowią jednocześnie środek pozwalający zredukować niektóre zagrożenia ściśle związane z funkcjonowaniem w zbiorowości . W takich warunkach społecznych ingerencja w sferę dóbr materialnych jednostki przez stosowanie sankcji karnej o charakterze ekonomicznym niesie deprywację wielu istotnych dla funkcjonowania jednostki potrzeb. Jednak sankcja ta, oddziałując bezpośrednio na sferę materialną skazanego, dotyka również innych wartości, przez co dolegliwość tej kary jest wzmacniana. Skutkiem jest wielokierunkowe oddziaływanie kary na sprawcę czynu zabronionego. Ta „wielokierunkowość” oddziaływania jest jednym z powodów, które sprawiają, że grzywna stanowi powszechnie wykorzystywany środek reakcji karnej, spełniając rolę alternatywy dla kar izolacyjnych, w szczególności krótkoterminowej kary pozbawienia wolności . Tam, gdzie pieniądz spełnia funkcję wyznacznika możliwości realizowania wybranego przez jednostkę stylu życia, tam rola grzywny jako środka reakcji na przestępstwo jest szczególnie istotna . Akcentowanie grzywny jako alternatywy wobec kary pozbawienia wolności spełniało i nadal spełnia ważną funkcję w zakresie zmiany spojrzenia na katalog kar i roli każdej z nich w zakresie reakcji na przestępczość, choć sytuuje karę pozbawienia wolności jako punkt odniesienia dla pozostałych kar, co nie pozwala w pełni dostrzec znaczenia kar nieizolacyjnych . Jeśli jednak zmienić perspektywę i spojrzeć na grzywnę jako na karę, która może taki punkt odniesienia stanowić, to wówczas będzie można dostrzec walory grzywny jako sankcji karnej o istotnym znaczeniu w zakresie reakcji na tzw. lżejszą przestępczość. Sformułowany przed laty przez F. von Liszta pogląd, iż podstawowym środkiem polityki karnej stosowanym wobec „drobnej” i „średniej” przestępczości powinna być kara grzywny, pozostaje aktualny również obecnie . Istotę znaczenia, jakie współcześnie przypisywane jest grzywnie będącej środkiem reakcji na przestępstwo, oddaje stwierdzenie H.H. Jescheka, iż „[...] przesunięcie punktu ciężkości w systemie sankcji karnych z kary pozbawienia wolności na grzywnę jest tym dla polityki karnej, czym było w XVIII w. przejście od kar okaleczających i kary śmierci w kierunku kary pozbawienia wolności” .

Znaczenie grzywny, jako środka reakcji karnej, wynika także z tego, iż przestępstwa należące do kategorii „drobnych” i „średnich” dominują w strukturze skazań. Efekt ten jest wzmacniany w wyniku tendencji do kryminalizacji zachowań naruszających zasady bezpieczeństwa w różnych dziedzinach życia. Jest to konsekwencją charakterystycznego dla współczesnych społeczeństw dążenia do zapewnienia bezpieczeństwa na wielu płaszczyznach funkcjonowania jednostki, w tym szczególnie w zakresie bezpieczeństwa w komunikacji oraz bezpieczeństwa środowiska naturalnego. Zdecydowana większość tych naruszeń to czyny należące do wymienionej wyżej kategorii przestępczości . Prócz tego wystąpiły tendencje depenalizacyjne, polegające przede wszystkim na rozszerzaniu możliwości stosowania kar nieizolacyjnych, tym samym czyniły z grzywny ważny środek reakcji karnej . Zmiany te miały w znacznej mierze charakter depenelizacji realnej wynikającej z kierunków realizowanej polityki karnej, w ramach której akcentowano konieczność rozszerzenia zakresu wykorzystania nieizolacyjnych środków reakcji karnej, w tym przed wszystkim grzywny . Wydatnie rozszerzało to przedmiotowy zakres stosowania grzywny. Jednocześnie rozszerzeniu ulega zakres podmiotowy, bowiem w miarę rozwoju ekonomicznego zmniejsza się zbiorowość osób, wobec których kara ta byłaby bezcelowa ze względu na złą sytuację materialną, uniemożliwiającą wykonanie kary przez jej uiszczenie. Względy te powodują, że grzywna spełnia nadal istotną rolę jako instrument polityki karnej, dominując w większości krajów europejskich w strukturze orzekanych kar . Kara ta stanowiła i dalej stanowi jeden z podstawowych środków reakcji na gruncie współczesnych systemów sankcji karnych. Może ona zastąpić karę pozbawienia wolności szczególnie tam, gdzie sytuacja ekonomiczna społeczeństwa jest w miarę dobra i jednocześnie różnice w poziomie dochodów ludności nie są znaczne . Warunek ten jest konsekwencją okoliczności, że podstawowym walorem grzywny jest możliwość wymierzenia dolegliwości bez pozbawienia skazanego wolności. Walor ten jest niwelowany wówczas, gdy w wyniku braku możliwości uiszczenia grzywny zachodzi konieczność wykonania kary zastępczej, którą z reguły jest kara pozbawienia wolności. Mimo znacznych możliwości wykorzystania grzywny jako środka reakcji karnej będącego alternatywą dla kary pozbawienia wolności, w istocie zamiast grzywny wykonywana jest kara pozbawienia wolności. Grzywna posiada również cechy, które powodują, że jej stosowanie napotyka na wiele ograniczeń skutkujących koniecznością zastosowania innych środków reakcji, takich m.in., jak środki probacyjne, diversion, czy środki karne stosowane jako samodzielne środki reakcji .

Szersze stosowanie grzywny może jednak napotykać na ograniczenia wynikające z realizowanej w praktyce polityki karnej. Akcentowanie w ostatnich kilkudziesięciu latach ochronnej funkcji prawa karnego może oddziaływać na ograniczanie stosowania tej kary. Abstrakcyjnie ujmowana dolegliwość grzywny samoistnej jest bowiem niska, co powoduje, że kara ta bywa traktowana jako zbyt łagodna, szczególnie w odniesieniu do przestępstw należących do kategorii „średnich” występków . Podejściu takiemu sprzyja upolitycznienie i populizm polityki karnej prowadzący do punitywnej segregacji . Jednym z jego aspektów jest rola, jaką w zakresie polityki (nie polityki karnej przyp. - W.D.) odgrywa stosowanie sankcji karnej. Zdaniem Z. Baumanna „spektakularny charakter kary, jej uniwersalność, surowość i szybkość ma większe znaczenie niż skuteczność, która, zważywszy obojętność publiczności i jej krótką pamięć, rzadko bywa poddawana weryfikacji” . Dążenie do przywrócenia Sicherheit powoduje zgodę na ograniczanie Freiheit. Dokonuje się to w drodze akceptowania zwiększania surowości kar i wydłużania czasu ich wykonywania, przy jednoczesnym upublicznieniu informacji na temat jednostkowych przypadków orzekania takich kar, w niektórych przypadkach ich wykonywania .Jest oczywiste, że grzywna samoistna może nie spełniać tak sformułowanych oczekiwań. W konsekwencji rola grzywny jako środka reakcji na przestępczość może nie być znacząca. W każdym z podanych wymiarów w konfrontacji z innymi karami wypada ona gorzej. W szczególności jej potencjał w zakresie tworzenia wrażenia, iż karanie doprowadzi do umocnienia bezpieczeństwa w niebezpiecznym środowisku jest niewielki. Należy mieć świadomość tych okoliczności podczas interpretacji struktury orzekanych kar. Wydaje się, że - wyznaczając kierunki polityki karnej i roli w niej grzywny - powinny uwzględniać to, że „jest to tańsza droga zwalczania przestępczości” . Zdaniem H.D. Schwinda należy nią iść, aż - być może - w przyszłości zostanie udowodnione, że jest ona błędna. Do tego czasu nie należy z niej rezygnować . Jest to zasadne tym bardziej, że grzywna jest w społeczeństwie postrzegana jako kara, która powinna odgrywać znaczącą rolę w ramach polityki karnej wobec sprawców przestępstw, i to nie tylko drobnych występków. Świadczą o tym wyniki badań opinii na temat środków kontroli nad zachowaniami patologicznymi .