Nazar-Gutowska Katarzyna, Groźba bezprawna w polskim prawie karnym

Pojęcie groźby bezprawnej łączy się z szeregiem podstawowych i bynajmniej nieprostych zagadnień, z którymi boryka się tak doktryna, jak i praktyka sądowa. Jest zagadnieniem zarówno części ogólnej kodeksu karnego, gdzie występuje pojęcie groźby bezprawnej (zgodnie z art. 115 § 12 k.k.: „Groźbą bezprawną jest zarówno groźba, o której mowa w art. 190, jak i groźba spowodowania postępowania karnego lub rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej (...)”), jak i części szczególnej, gdzie z jednej strony stanowi odrębne przestępstwo, określone w art. 190 k.k. (groźba karalna), a z drugiej jest sposobem działania przewidzianym w zespole ustawowych znamion wielu innych czynów zabronionych (m.in. sankcjonowanych w art. 191, art. 197 § 1, art. 203, art. 232 i art. 245 k.k.). Groźba jako sposób działania sprawcy ma wiele „zalet”. Jak pisał T. Kotarbiński „zastąpienie działania groźbą jest oszczędne, gdyż groźba na ogół obchodzi się bez strat, których wymaga starcie” . Ponadto „uderzyć całą posiadaną siłą można w jednym tylko kierunku, a zagrozić tą samą siłą w kilku kierunkach naraz” .

W ramach groźby bezprawnej szczególne znaczenie ma groźba karalna. Została ona wymieniona w art. 115 § 12 k.k. na czołowym miejscu wśród innych jej postaci i stanowi samodzielne przestępstwo przeciwko wolności, określone w rozdziale XXIII kodeksu karnego (art. 190 § 1). Pozostałe postacie groźby bezprawnej występują jako sposób działania sprawcy zmierzający do osiągnięcia konkretnego celu. Według K. Daszkiewicz-Paluszyńskiej „za takim ujęciem przemawiało zapewne to, że nasilenie złej woli sprawcy, który grozi spełnieniem przestępstwa jest większe aniżeli tego, który grozi rozgłoszeniem uwłaczającej wiadomości czy spowodowaniem postępowania karnego” .

Przedmiotem opracowania jest więc przede wszystkim analiza formalno-dogmatyczna przestępstwa groźby karalnej. Pozostałe postacie groźby bezprawnej, a więc groźba spowodowania postępowania karnego oraz groźba rozgłoszenia wiadomości uwłaczającej czci zagrożonego lub jego osoby najbliższej, przedstawione zostały w sposób ogólny.

Rozważania wstępne zawarte w rozdziale I książki dotyczą pojęcia groźby w znaczeniu ogólnym, słownikowym oraz prawnokarnym. Na uwagę zasługuje również aspekt psychologiczny omawianego zagadnienia, co zostało podkreślone. Aby uniknąć nieporozumień w dalszych wywodach pracy związanych z pojęciem groźby, w rozdziale tym odniesiono się także do problemu, który w prawie karnym budzi wiele wątpliwości, a mianowicie stosunku groźby do przemocy.

Pojęcie groźby bezprawnej zasługuje na uwagę z wielu względów, między innymi z powodu jego ewolucji w różnych okresach historycznych. Początki odpowiedzialności karnej za grożenie innej osobie sięgają odległych czasów. Zagadnienia te przedstawiono w rozdziale II książki, w którym ukazany został historyczny rozwój ochrony człowieka przed różnymi formami groźby od czasów najdawniejszych, tj. prawa rzymskiego, poprzez ustawodawstwo karne wieków średnich i rozwiązania zawarte w ustawodawstwie karnym niektórych krajów europejskich przełomu XVIII i XIX w., aż do wejścia w życie pierwszego polskiego kodeksu karnego z 1932 r.

Przedstawione w książce rozważania obejmują analizę pojęcia groźby bezprawnej i znamion przestępstwa groźby karalnej na gruncie trzech polskich kodeksów karnych. Uwzględnione zostały w tym zakresie poglądy reprezentowane przez przedstawicieli nauki prawa karnego, ukształtowane w okresie obowiązywania kodeksów karnych z 1932 r., 1969 r. i 1997 r. Ustawodawca polski poświęcił groźbie wiele miejsca zarówno w przepisach prawa karnego, jak też w innych ustawach, np. w kodeksie karnym Wojska Polskiego z dnia 23 września 1944 r., w dekrecie z dnia 31 sierpnia 1944 r. o wymiarze kary dla faszystowsko-hitlerowskich zbrodniarzy winnych zabójstw i znęcania się nad jeńcami i ludnością cywilną oraz zdrajców Narodu Polskiego w czasie wojny 1939–1945, czy w dekrecie z dnia 13 czerwca 1946 r. o przestępstwach szczególnie niebezpiecznych w okresie odbudowy Państwa, dlatego też w rozdziale III odniesiono się również do pojęcia groźby w ustawodawstwie obowiązującym obok kodeksu karnego z 1932 r.

Pojęcie groźby może być rozpatrywane w wielu aspektach, w różnym znaczeniu. Rozważania zawarte w rozdziale IV dotyczą rozumienia pojęcia groźby w poszczególnych działach prawa stosowanego, takich jak prawo karne procesowe czy prawo cywilne, a także w innych aktach prawnych, np. w ustawie z dnia 26 stycznia 1984 r. – Prawo prasowe.

Zakres penalizacji groźby karalnej był zawsze bardzo zróżnicowany. Jako przestępstwo przeciwko wolności, groźba karalna występuje dopiero w kodeksach karnych z przełomu XIX i XX w. Rozważaniom tym, a także problematyce przedmiotu ochrony przestępstwa groźby karalnej na tle innych przestępstw przeciwko wolności w ujęciu trzech polskich kodeksów karnych, poświęcony został rozdział V książki.

Istotną część rozważań zawartych w tym opracowaniu stanowi analiza znamion przestępstwa groźby karalnej (art. 190 k.k.) na gruncie obowiązującego kodeksu karnego z 1997 r. którą przedstawiono w rozdziale VI. Poprzedzające ją rozważania, częściowo historyczne i prawnoporównawcze, umożliwiły szczegółowy wgląd w konkretne rozwiązania kodeksowe, formułujące zespół znamion tego przestępstwa.

W rozdziałach VII, VIII i X omówione zostały zagadnienia szczególne związane z przestępstwem groźby karalnej, czyli formy stadialne i zjawiskowe, okoliczności wyłączające odpowiedzialność karną i problematyka zbiegu przepisów i przestępstw.

Groźba bezprawna występuje jako sposób działania w zespole ustawowych znamion wielu przepisów kodeksu karnego, dlatego też problematyce tej poświęcono osobny – IX rozdział książki.

W rozdziale XI przedstawione zostały zagadnienia dotyczące ustawowego zagrożenia karą i sądowego wymiaru kary w zakresie przestępstwa groźby karalnej, natomiast w rozdziale XII – uwagi dotyczące trybu jego ścigania.

Zawarte w książce rozważania obejmują przede wszystkim analizę znamion przestępstwa groźby karalnej w polskim prawie karnym, jednak zawierają także uwagi dotyczące odpowiedzialności karnej za grożenie na gruncie innych ustawodawstw karnych, m.in. w kodeksie karnym niemieckim, austriackim, szwajcarskim, francuskim, włoskim, norweskim, belgijskim, a także rosyjskim, ukraińskim i białoruskim. Rozwiązania ustawodawcze innych krajów traktowane są jednak tylko jako materiał porównawczy, pozwalający wysnuć wniosek, że w wielu z nich przepisy sankcjonujące groźbę karalną charakteryzują się stosunkowo dużą kazuistyką w porównaniu z ujęciem tego przestępstwa w polskim kodeksie karnym. Jest tak np. we francuskim kodeksie karnym (art. 222-17, art. 222-18-1), czy w belgijskim kodeksie karnym (art. 327–330) .

Całość rozważań zamykają wnioski, stanowiące podsumowanie zawartych w książce problemów z uwzględnieniem postulatów de lege ferenda.

Niniejsza praca stanowi częściowo zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej na Wydziale Prawa i Administracji UMCS w lipcu 2011 r. Rozprawa została napisana pod kierunkiem Pana Prof. dr. hab. Tadeusza Bojarskiego, któremu pragnę serdecznie podziękować za opiekę naukową i cenne wskazówki. Podziękowania składam również recenzentom: Pani Prof. dr hab. Violetcie Konarskiej-Wrzosek i Panu Prof. dr. hab. Markowi Mozgawie za wnikliwą analizę rozprawy, zgłoszone uwagi i sugestie, które pozwoliły nadać pracy ostateczny kształt.