Gasiński Łukasz, Granice swobody kształtowania treści statutu spółki akcyjnej

I. Przedmiotem niniejszego opracowania jest analiza granic swobody kształtowania treści statutu spółki akcyjnej. W doktrynie pojawiły się niezwykle cenne opracowania dotyczące swobody umów w spółkach handlowych , a także opracowania poświęcone swobodzie kształtowania treści umów i statutów spółek kapitałowych . Wydaje się jednak, że istnieje również potrzeba opracowania, które będzie poświęcone jedynie zagadnieniom związanym ze swobodą kształtowania treści statutu spółki akcyjnej. Takie ujęcie problematyki pozwoli na skoncentrowanie rozważań na podstawowych problemach związanych z ustalaniem granic swobody kształtowania treści statutu spółki akcyjnej i wyeksponowanie problemów, co do których możliwe jest zajęcie nieco odmiennego stanowiska niż dotychczas prezentowane w doktrynie.

II. Podstawowe cele opracowania są następujące: (1) udowodnienie tezy, zgodnie z którą statut spółki akcyjnej stanowi swego rodzaju umowę, oraz analiza konsekwencji przyjęcia takiego sposobu postrzegania statutu dla rozumienia szeregu zagadnień teoretycznych oraz praktycznych związanych z regulacją spółki akcyjnej, a przede wszystkim dla wyznaczania granic swobody kształtowania treści statutu; oraz (2) analiza i ocena funkcji poszczególnych kryteriów ograniczających swobodę kształtowania treści statutu. Jeśli chodzi o ten drugi cel, to już we wprowadzeniu warto zasygnalizować dwie kwestie. Po pierwsze, w pracy przeprowadzona zostanie analiza różnych sposobów postrzegania zasady ścisłości statutu przez doktrynę, jak również zarysowane możliwości nieco bardziej liberalnego sposobu postrzegania tej zasady, który wiąże się z próbą rekonstrukcji szerszej kompetencji do wprowadzania postanowień odmiennych niż stanowi ustawa lub postanowień dodatkowych. Po drugie, jak wskazują ostatnie wypowiedzi doktryny, na gruncie kodeksu cywilnego i kodeksu spółek handlowych kryterium natury stosunku nie ma charakteru samodzielnego i pełni niejako pomocniczą rolę wobec pozostałych dwóch kryteriów: ustawy oraz dobrych obyczajów. Między innymi z tych względów w doktrynie postuluje się usunięcie tego kryterium z kodeksu cywilnego . To spostrzeżenie doktryny skłania do podjęcia próby szczegółowej weryfikacji tezy o braku samodzielności kryterium natury na gruncie kodeksu spółek handlowych – posłuży temu szczegółowa analiza zasad rządzących spółką akcyjną. Po trzecie, w pracy zostanie przeprowadzona również szczegółowa analiza roli kryterium dobrych obyczajów w kształtowaniu pierwotnego statutu spółki akcyjnej – warto w tym miejscu zauważyć, że rola dobrych obyczajów w tym zakresie nie była jeszcze przedmiotem szczegółowych rozważań doktryny.

III. Praca jest podzielona na pięć rozdziałów. Celem rozdziału I jest wykazanie, że statut spółki akcyjnej stanowi swego rodzaju umowę, a tym samym do kształtowania jego treści należy stosować, oczywiście z uwzględnieniem szczegółowej regulacji spółki akcyjnej (w tym art. 304 k.s.h.), zasadę swobody umów przewidzianą przez art. 353¹ k.c. W rozdziale tym zostanie podjęta próba krytycznej analizy argumentów wysuwanych przeciwko umownemu charakterowi statutu spółki akcyjnej, a także zostaną zaprezentowane podstawowe wnioski wynikające z analizy dyskusji w doktrynie zagranicznej. W tym miejscu warto zasygnalizować, że dyskusja dotycząca charakteru prawnego statutu jest refleksem ścierających się poglądów na temat swobody kształtowania treści statutu. Wnioski wypływające z analizy charakteru prawnego statutu, a także z próby zajęcia stanowiska co do koncepcji spółki akcyjnej, wyznaczą dalsze kierunki rozważań na temat swobody statutowej, a także będą podstawą objaśniania zasad rządzących spółką akcyjną, które mają znaczenie w ustalaniu granic swobody statutowej.

Rozdział II jest poświęcony ogólnym zagadnieniom związanym z dyskusją na temat przyjętego na gruncie prawa polskiego modelu regulacji swobody kształtowania treści statutu. Celem rozdziału jest zaprezentowanie modelu uregulowania swobody w kształtowaniu treści statutu na tle szerszego kontekstu prawnoporównawczego, z uwzględnieniem historycznej ewolucji w poglądach doktryny polskiej.

Przedmiotem rozważań zawartych w rozdziale III jest analiza szczegółowych zagadnień związanych z kryterium ustawy jako ograniczeniem swobody w kształtowaniu treści statutu. Rozdział otwiera analiza pojęcia ustawy w rozumieniu art. 353¹ k.c. oraz art. 304 § 3 oraz 4 k.s.h., jak też sposobu dekodowania norm o charakterze bezwzględnie obowiązującym na gruncie kodeksu spółek handlowych. Celem rozdziału III jest, po pierwsze, wskazanie tendencji w sposobie rozumienia zakresu swobody statutowej (z perspektywy kryterium ustawy), a po drugie, szczegółowa analiza kilkunastu przykładów związanych z dyskusją na temat granic swobody statutowej (wyznaczanych przez kryterium ustawy). Rozważania na temat szczegółowych przypadków zastosowania kryterium ustawy są oczywiście przyczynkiem do dyskusji na temat tego, który ze sposobów rozumienia zasady ścisłości statutu odzwierciedla potrzeby obrotu oraz jak odpowiednio stosować zasadę swobody umów przewidzianą przez kodeks cywilny. Innymi słowy, przykłady te zostały dobrane w taki sposób, aby najlepiej zilustrować sposób wyznaczania granic swobody statutowej przez zasadę ścisłości statutu, w zależności od przyjęcia jednego ze stanowisk zaprezentowanych w rozdziale II. W rozdziale III zostaną zaprezentowane propozycje takiej wykładni szczegółowych uregulowań kodeksu spółek handlowych, która umożliwiałaby w pewnych sytuacjach złagodzenie dyrektywy interpretacyjnej wynikającej z zasady ścisłości statutu.

Celem rozdziału IV jest analiza roli dobrych obyczajów w kształtowaniu treści statutu spółki akcyjnej. Rozdział zawiera także rozważania na temat możliwości stosowania klauzuli zasad współżycia społecznego do wyznaczania granic kształtowania treści statutu, jak również próbę uchwycenia relacji między klauzulą dobrych obyczajów a klauzulą zasad współżycia społecznego, tj. odpowiedzi na pytanie, czy klauzule te odwołują się do tych samych pozasystemowych wartości (przynajmniej w takim zakresie, w jakim klauzule te miałyby dotyczyć kształtowania treści statutu). Rozważania dotyczące roli dobrych obyczajów w kształtowaniu treści pierwotnego statutu będą skupione przede wszystkim na analizie szeregu rozstrzygnięć judykatury, w których podejmuje się próbę dookreślenia pojęcia dobrych obyczajów. Wiele z nich zapadało w związku z uchwałami podejmowanymi przez walne zgromadzenia lub zgromadzenia wspólników, w tym w związku z takimi uchwałami, które dotyczyły wprowadzenia zmian do statutów lub umów spółek, co oczywiście może mieć znaczenie dla ostatecznej oceny roli dobrych obyczajów w wyznaczaniu granic kształtowania treści statutu.

Celem rozdziału V jest przede wszystkim wskazanie sposobu rozumienia kryterium natury stosunku zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie oraz próba odpowiedzi na pytanie, w jaki sposób odróżnić kryterium natury od pozostałych kryteriów ograniczających swobodę statutową, w szczególności od kryterium ustawy. Punktem wyjścia będzie analiza zagadnień związanych z kryterium natury spółki akcyjnej. Dyskusja dotycząca natury spółki akcyjnej na gruncie kodeksu spółek handlowych rozgrywa się na kilku płaszczyznach. Po pierwsze, doktryna, podobnie jak na gruncie kodeksu handlowego, nie zajmuje jednolitego stanowiska co do katalogu zasad właściwych spółce akcyjnej, które mogą stanowić podstawę rekonstrukcji natury spółki, a także co do tego, w jaki sposób zasady te miałyby ograniczać swobodę w kształtowaniu treści statutu. W rozważaniach na temat natury stosunku spółki nie można pominąć syntetycznego przytoczenia poglądów doktryny dotyczących kryterium natury stosunku przewidzianego przez art. 353¹ k.c. Po drugie, dyskusja w doktrynie i orzecznictwie wiąże się z poszukiwaniem sposobu definiowania natury spółki w oparciu o normatywny lub pozanormatywny wzorzec – ta problematyka wymaga ustalenia, w jakim stopniu pozanormatywne modele spółki akcyjnej mogą stanowić punkt odniesienia dla kryterium natury w rozumieniu art. 304 § 4 k.s.h. Po trzecie, przedmiotem dyskusji jest ewentualna możliwość rekonstrukcji kilku modeli spółki akcyjnej, tzw. podtypów spółki akcyjnej.

Rozdział V zawiera także odniesienie do nowego projektu kodeksu cywilnego. W projekcie tym zrezygnowano z kryterium natury stosunku, które to kryterium, obok ustawy i zasad współżycia społecznego, obecnie wyznacza granice kształtowania stosunków umownych. W rozdziale V podjęta zostanie próba odpowiedzi na dwa pytania: (1) czy w przypadku pominięcia w nowym kodeksie cywilnym kryterium natury jako ograniczenia swobody kontraktowania należy także usunąć kryterium natury spółki akcyjnej z art. 304 k.s.h.; oraz, jeśli odpowiedź na to pierwsze pytanie jest twierdząca, (2) czy usunięcie kryterium natury spółki akcyjnej znacząco rozszerzy ramy swobody statutowej w stosunku do obecnie obowiązującej regulacji.

IV. W pracy posłużono się przede wszystkim metodą dogmatyczną, przy czym rozważania na gruncie prawa polskiego są zilustrowane przykładami z prawa amerykańskiego, angielskiego, francuskiego oraz niemieckiego. Za wyborem tych systemów prawnych przemawia ich znaczenie dla zakresu opracowania oraz przyjęte w tych systemach prawnych sposoby regulacji swobody kształtowania treści statutu.

Przedmiotem analizy są szczegółowe wypowiedzi doktryny oraz judykatury, które mają istotne znaczenie praktyczne i teoretyczne dla problematyki opracowania. Rozważania teoretyczne są ilustrowane przykładami z praktyki, jak również przykładami konkretnych postanowień statutów spółek. Analiza jest skoncentrowana przede wszystkim na regulacji spółki akcyjnej zawartej w kodeksie spółek handlowych, niemniej jednak w rozważaniach odniesiono się również do zagadnień związanych z regulacją spółek specjalistycznych, spółki publicznej oraz spółek z udziałem Skarbu Państwa, w takim zakresie, w jakim zagadnienia te były związane z głównym nurtem rozważań, tj. określeniem sposobu rozumienia zasady ścisłości statutu, natury stosunku spółki akcyjnej oraz dobrych obyczajów.

V. Z pewnymi zastrzeżeniami, poza zakresem opracowania pozostają zagadnienia związane ze: (a) skutkami zawarcia w statucie niedopuszczalnych postanowień, w szczególności problematyka nieważności postanowień statutu; (b) swobodą podejmowania działalności w formie spółek akcyjnych, w tym nadużyciem formy spółki akcyjnej; (c) funkcjonowaniem spółek specjalistycznych, w szczególności z nadzorem administracyjno-prawnym; (d) funkcjonowaniem atypowych spółek akcyjnych, w tym spółek jednoosobowych; (e) ograniczeniami swobody kształtowania treści statutu w drodze uchwał walnego zgromadzenia; oraz (f) spółką europejską.

***

Pragnę w tym miejscu złożyć podziękowania osobom instytucjom, bez których pomocy i wsparcia niniejsza praca nie mogłaby powstać.

Szczególne wyrazy wdzięczności kieruję pod adresem prof. zw. dr. hab. Józefa Okolskiego, prof. zw. dr. hab. Krzysztofa Pietrzykowskiego oraz dr Małgorzaty Modrzejewskiej za pomoc przy ustalaniu koncepcji pracy, określaniu pola naukowej refleksji i rozwiązywaniu wielu kwestii merytorycznych. O przyjęcie podziękowań proszę również recenzentów: prof. zw. dr. hab. Andrzeja Kidybę oraz dr. hab. Jacka Jastrzębskiego, których wnikliwe uwagi pomogły mi w przygotowaniu publikacji w ostatecznym kształcie.

Bardzo serdecznie dziękuję wszystkim pracownikom i współpracownikom Kancelarii Prawnej Weil, Gotshal & Manges – Paweł Rymarz Spółka komandytowa, a w szczególności Pawłowi Rymarzowi i Annie Frankowskiej, za niezwykłe wsparcie oraz cenne komentarze, które stanowiły dla mnie istotne źródło inspiracji.

Chciałbym także wyrazić serdeczną wdzięczność moim Rodzicom i Przyjaciołom, którzy swym wsparciem i życzliwym zainteresowaniem umacniali moją motywację. Szczególnie gorąco dziękuję mojej żonie Poli, której ogromnemu osobistemu zaangażowaniu i wyrozumiałości zawdzięczam możliwość realizacji zamierzeń naukowych.