Mędrala Małgorzata, Funkcja ochronna cywilnego postępowania sądowego w sprawach z zakresu prawa pracy

Funkcja ochronna prawa pracy, leżąca u podstaw jego powstania i rozwoju, jest immanentnie związana z istotą tej gałęzi prawa i wyraża pewne ogólne, uniwersalne prawidłowości jego działania . U podstaw idei funkcji ochronnej prawa pracy leży konieczność ochrony podstawowych interesów zawodowych oraz socjalnych pracowników jako słabszej strony stosunku pracy . Nie ulega wątpliwości, iż zagadnienia objęte tą materią stanowią element życia społecznego o fundamentalnym znaczeniu dla jednostek, zwłaszcza pracowników, dla których stosunek pracy jest zwykle podstawowym, a niejednokrotnie jedynym źródłem utrzymania. Są to zarazem kwestie niezwykle kontrowersyjne, w których ścierają się przeciwstawne stanowiska pracodawców i pracowników, będące wynikiem ich sprzecznych z założenia interesów jako stron stosunku pracy. Tematyka ta wymaga oceny z punktu widzenia rzeczywistych potrzeb ochronnych oraz skłania do dyskusji nad właściwym kierunkiem współczesnych zmian w tym zakresie.

Do tej pory analizy badawcze funkcji ochronnej prawa pracy, będącej charakterystyczną cechą tego ustawodawstwa, koncentrowały się przede wszystkim na rozwiązaniach prawa materialnego. Stosunkowo rzadziej dostrzega się natomiast aspekt procesowy tej funkcji. Ponadto nauka postępowania cywilnego, w ramach którego zamieszczono przepisy o postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, nie posługuje się pojęciem "funkcji ochronnej", używając zaś pojęcia "funkcji" czyni to w znaczeniu generalnym - jako funkcji procesu w ogóle, polegającej na realizacji norm prawa materialnego. Tymczasem funkcja ochronna, przypisywana całej gałęzi prawa pracy, może być analizowana nie tylko na gruncie przepisów materialnego prawa pracy, zarówno indywidualnego, jak i zbiorowego, lecz także na gruncie prawa procesowego. Funkcja ta ma bowiem charakter uniwersalny dla całej gałęzi prawa pracy. Stosunek pracy, podobnie jak każdy stosunek prawny, stwarza możliwość powstania sporu na jego tle. W literaturze wyrażono słuszny pogląd, że konflikty zachodzące w środowisku pracy są immanentną cechą cywilizacji przemysłowej . Efektywność ochronnych regulacji materialnego prawa pracy w dużej mierze zależy od odpowiednich gwarancji o charakterze procesowym i organizacyjno-ustrojowym, które umożliwiają stronom skuteczne dochodzenie i egzekwowanie swoich uprawnień w przypadku zaistnienia konfliktu między nimi na tym tle. Istotą przepisów procesowych jest zabezpieczenie przymusowej realizacji roszczeń gwarantowanych przepisami prawa materialnego. Dlatego też gwarancje ochrony prawnej, jakie daje ustawodawstwo na tej płaszczyźnie, odgrywają niebagatelną rolę.

W niniejszej pracy staram się przede wszystkim udzielić odpowiedzi na pytanie, czy i w jakim zakresie obecne regulacje postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy spełniają funkcję ochronną, będącą podstawową, uniwersalną cechą tej gałęzi prawa. Dla dokonania tej oceny konieczne jest w pierwszej kolejności ustalenie obiektywnych i niezmiennych kryteriów granic tejże funkcji w postępowaniu sądowym, czego dokonuję w rozdziale pierwszym, przyjmując za punkt odniesienia zasadę równouprawnienia stron procesowych. Staram się także przedstawiać pewne propozycje rozwiązań, które mogłyby pomóc w realizacji funkcji ochronnej sądowego postępowania cywilnego w sprawach z zakresu prawa pracy w stopniu optymalnym dla potrzeb dzisiejszej sytuacji ustrojowej oraz rynkowej.

Wychodzę z założenia, że zagadnienie funkcji ochronnej sprowadza się zasadniczo do poziomu oraz zakresu, w jakim ochrona pracownika jako słabszej strony stosunku pracy jest potrzebna, by utrzymać jednocześnie zasadę równouprawnienia stron w postępowaniu sądowym. Pomimo różnego stopnia uwydatniania funkcji ochronnej prawa pracy w zależności od różnych czynników pozaprawnych, w szczególności ekonomicznych i społeczno-gospodarczych, jej celem nadrzędnym zawsze powinno pozostawać w państwie prawa urzeczywistnianie zasady równości obywateli, która przez doktrynę postępowania cywilnego określana jest mianem zasady równouprawnienia (równości) stron procesowych, posiadającej zarazem przymiot jednej z naczelnych zasad współczesnej procedury. Przepisy procesowe można uznać za spełniające funkcję ochronną na poziomie zadowalającym, pod warunkiem że dają gwarancje, prowadzące w stopniu wystarczającym do faktycznego wyrównania szans w procesie między pracownikiem a pracodawcą, przy jednoczesnym zapewnieniu funkcjonalności stosunków pracy na poziomie procesowym na tle innych spraw rozpatrywanych w sądowym postępowaniu cywilnym.

Pomimo istnienia innych dróg rozstrzygania sporów z zakresu prawa pracy, jak mediacja, komisje pojednawcze czy sądy polubowne, postępowanie sądowe jest nadal podstawową metodą ich rozwiązywania. To na jego etapie realizuje się prawo do sądu stron stosunku pracy, gwarantowane przez przepisy konstytucyjne oraz akty prawa międzynarodowego, uważane za jedno z podstawowych praw człowieka. Dostęp do drogi sądowej dotyczy przy tym obu stron stosunku pracy, niemniej ustawodawca eksponuje jej znaczenie dla ochrony uprawnień pracownika jako strony z założenia ekonomicznie słabszej, który - zwłaszcza w okresie trwającego zatrudnienia - może mieć szczególne opory przed stanowczym domaganiem się zaspokojenia swoich roszczeń.

W obowiązujących od czasów II RP do chwili obecnej polskich regulacjach procesowego prawa pracy rozumienie funkcji ochronnej, w szczególności jej granice oraz środki realizacji, były w różnym stopniu uwydatniane. Uwarunkowania prawne zakresu ochrony udzielanej przez ustawodawcę niejednokrotnie uzależnione były od różnych czynników, w tym sytuacji społeczno-ekonomicznej, rynkowej, ustroju politycznego naszego państwa czy świadomości prawnej społeczeństwa. Po roku 1989 kodeks postępowania cywilnego, który jest głównym źródłem norm postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy, podlegał istotnym zmianom, związanym z upadkiem systemu socjalistycznego i przyjęciem przez większość państw Europy ustroju gospodarki rynkowej opartego na demokracji. Kolejne nowelizacje kodeksu postępowania cywilnego, w szczególności z lat 1996 oraz 2004 , dokonały radykalnej zmiany modelu postępowania w sprawach cywilnych, w tym również zmian w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy. Ich ideą było generalnie umocnienie podstawowych zasad dla współczesnego postępowania cywilnego, jakimi są: zasada kontradyktoryjności, zasada dyspozytywności oraz ograniczenie działania sądu z urzędu do niezbędnego minimum. Poważnej zmianie uległy także zasady ponoszenia opłat sądowych w sprawach pracowniczych, w szczególności ograniczona została zasada bezpłatności tegoż postępowania. Zmiany te w istotny sposób rzutowały na gwarancje funkcji ochronnej w ramach procesowego prawa pracy. Należy przy tym zwrócić uwagę, iż konflikty na linii pracownik - pracodawca stają się coraz bardziej zróżnicowane, często dotyczą kwestii złożonych i skomplikowanych. Wymaga to zarazem specjalizacji sądów, jak i coraz częściej pełnomocników. Wobec systematycznego ograniczania przez ustawodawcę szczególnych uprawnień pracownika na gruncie postępowania sądowego można zadać pytanie, czy zmiany te idą we właściwym kierunku oraz czy obecny system prawny zapewnia wystarczającą skuteczność dochodzenia praw pracowniczych na drodze sądowej. Powstaje dylemat związany z granicami liberalizacji kodeksu postępowania cywilnego w tej materii: czy zrównanie lub znaczne zbliżenie postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy do norm ogólnego postępowania cywilnego nie uniemożliwi lub w istotnym stopniu nie ograniczy w praktyce dostępu pracownika do sądu pracy w szerokim tego pojęcia znaczeniu? Czy obecne regulacje procesowe zapewniają w sprawach z zakresu prawa pracy gwarancje funkcji ochronnej na poziomie optymalnym?

Niniejsza praca jest próbą poddania naukowej weryfikacji najważniejszych regulacji ochronnych procesowego prawa pracy w sporach z indywidualnego stosunku pracy przed sądami pracy. Jej celem jest ukazanie odrębnych cech sądowego postępowania cywilnego w sprawach z zakresu prawa pracy w stosunku do generalnych reguł rządzących procesem cywilnym w kontekście spełniania przez nie funkcji ochronnej. Jest to problematyka o istotnym znaczeniu nie tylko teoretycznym, ale także praktycznym. Dlatego zwracam też uwagę na wątek funkcji ochronnej zakładanej i realizowanej, aczkolwiek dokładna analiza tej ostatniej wymagałaby przeprowadzenia dodatkowych, szczegółowych badań empirycznych, także na gruncie socjologii, co wykracza poza zakres pracy.

Moim głównym zamiarem jest zaprezentowanie mechanizmów rządzących postępowaniem w sprawach z zakresu prawa pracy pod kątem spełniania przez nie funkcji ochronnej. Stąd też pomijam omawianie wszystkich typowych rozwiązań przyjętych dla procesu cywilnego, skupiając się jedynie na jego odrębnościach w sprawach z zakresu prawa pracy bądź ich braku, zwracając jednak uwagę na te regulacje postępowania cywilnego ogólnego stosowane także w sprawach z zakresu prawa pracy, które w istotnym stopniu powiązane są z zagadnieniem funkcji ochronnej. Staram się także dostrzec zasadność dyferencjacji z perspektywy funkcji ochronnej spraw z zakresu prawa pracy na tle innych spraw rozpatrywanych w postępowaniu cywilnym oraz problem ogólnej funkcjonalności postępowania w sprawach z tego zakresu. W opracowaniu ujęte zostały rozwiązania problemów i zagadnień prawnych wypracowane przez dotychczasowe orzecznictwo oraz naukę prawa, a także moje uwagi jako autora pracy. Monografia ma służyć zarówno pogłębionej analizie teoretycznej poszczególnych instytucji ochronnych procesowego prawa pracy, jak również być pomocnym źródłem wiedzy dla praktyków, zwłaszcza pełnomocników procesowych oraz innych podmiotów występujących w postępowaniach w sprawach z zakresu prawa pracy, które wykazują pewne charakterystyczne odrębności procesowe w relacji do postępowań sądowych w innych sprawach cywilnych.

Na wstępie wyjaśnienia wymaga także tytuł oraz układ niniejszej monografii. W prawie pracy możemy mówić o sporach z zakresu indywidualnego stosunku pracy oraz zbiorowego prawa pracy. Droga sądowa w polskim systemie dopuszczalna jest głównie dla pierwszej kategorii sporów. Ponadto spory z zakresu indywidualnego stosunku pracy mogą być rozpatrywane na drodze sądowej oraz pozasądowej. Przedmiotem niniejszej pracy jest przede wszystkim postępowanie cywilne przed sądami pracy. Ze względu na fakt, że pojęcie postępowania cywilnego obejmuje zarówno postępowanie sądowe, jak i postępowanie pozasądowe toczące się w sprawach cywilnych sensu largo, do których należą sprawy z zakresu prawa pracy, poruszam także niektóre sądowe aspekty związane z alternatywnymi do jurysdykcji sądowej metodami rozstrzygania sporów, jak postępowanie przed komisjami pojednawczymi, sądami polubownymi oraz mediację. W szczególności przedmiotem zainteresowania niniejszej książki jest relacja tych ostatnich postępowań do sądowego postępowania rozpoznawczego. Poza zakresem niniejszego opracowania pozostają spory objęte materią prawa pracy należące do kognicji sądów administracyjnych .

Układ monografii odpowiada dostrzeżonym problemom związanym z funkcją ochronną postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy, którym poświęcone są poszczególne jej rozdziały. Rozważania rozpoczynam od kwestii podstawowej, tj. analizy pojęcia funkcji prawa, a następnie funkcji prawa pracy, przechodząc z kolei do zagadnienia samej ochronnej funkcji prawa pracy oraz jej uwarunkowań i granic we współczesnych realiach. Poprzez określenie stosunku materialnego i procesowego prawa pracy podejmuję problematykę relacji funkcji ochronnej do przepisów o postępowaniu sądowym w sprawach z zakresu prawa pracy oraz jej odniesienia do zasady równouprawnienia stron w procesie (rozdział 1). Ustalenie kryteriów oceny oraz przyjęcie pewnych granic funkcji ochronnej w sądowym postępowaniu cywilnym jest bowiem punktem wyjścia do dalszego, szczegółowego dokonywania jej analizy na gruncie poszczególnych instytucji procesowych. W kolejnych rozdziałach przechodzę do analizy poszczególnych zagadnień postępowania sądowego w sprawach z zakresu prawa pracy z punktu widzenia funkcji ochronnej. Rozdział drugi rozpoczynam od analizy regulacji prawa do sądu w sprawach z zakresu prawa pracy, przedstawiając następnie aktualny model postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy w ustawodawstwie polskim, ze szczególnym uwzględnieniem trybów postępowań odrębnych, w których może się ono toczyć, oraz dokonuję oceny przyjęcia takiego rozwiązania pod kątem funkcji ochronnej. Gwarancje ochrony prawnej w samym postępowaniu odrębnym w sprawach z zakresu prawa pracy, będącym podstawowym trybem rozstrzygania spraw z tego zakresu, dzielę na kilka grup, którym odpowiadają kolejne rozdziały monografii. Koncepcja pracy przyjmuje wyróżnienie przez ustawodawcę gwarancji funkcji ochronnej postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy o charakterze: modelowym (rozdział 2), przedmiotowym (rozdział 3), ustrojowo-organizacyjnym i personalnym (rozdział 4), proceduralnym, tj. związanych stricte z przebiegiem samego postępowania (rozdział 5) oraz fiskalnym (rozdział 6). W trzecim i czwartym rozdziale skupiam się także na analizie funkcji ochronnej w kontekście zakresu przedmiotowego oraz podmiotowego postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy. Trudno bowiem dokonywać oceny tego postępowania bez określenia jego ram przedmiotowo-podmiotowych oraz wyjaśnienia podstawowych pojęć z tej materii. Wśród gwarancji o charakterze podmiotowym w postępowaniu w sprawach z zakresu prawa pracy, omawianych w rozdziale czwartym, wyróżniam regulacje dotyczące trzech zasadniczych grup podmiotów w nim występujących: sądów orzekających (sądów pracy), stron postępowania oraz udziału w procesie tzw. podmiotów na prawach strony. Uważam, że z punktu widzenia funkcji ochronnej postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy nie można pominąć zagadnień dotyczących kwestii ustrojowo-organizacyjnych, dlatego też pierwszy podrozdział poświęcam ustrojowi sądownictwa pracy oraz jego organizacji, stanowiących w założeniu gwarancje szybkiego, skutecznego, prawidłowego rozstrzygania sporów, będące istotnymi elementami funkcji ochronnej. Gwarancje o charakterze proceduralnym związane z przebiegiem samego postępowania ujmuję w rozdziale 5. Rozważania rozpoczynam od najważniejszych zasad postępowania w sprawach z zakresu prawa pracy, następnie analizuję istotne z punktu widzenia funkcji ochronnej odrębne instytucje, mechanizmy procesowe oraz przebieg samego postępowania, przechodząc do analizy z perspektywy funkcji ochronnej najważniejszych odrębności w ramach kontaminacji innych postępowań odrębnych z postępowaniem w sprawach z zakresu prawa pracy. Szczególną uwagę poświęcam również właściwości sądów oraz jurysdykcji międzynarodowej, która ze względu na obecny przepływ pracowników między państwami ma istotne znaczenie i jako jedna z niewielu kwestii proceduralnych w sprawach z zakresu prawa pracy jest regulowana w przepisach prawa unijnego. W ramach problematyki zasad postępowania podejmuje tematykę swoistych zasad procesowych rządzących postępowaniem w sprawach z zakresu prawa pracy, a także modyfikacji zasad naczelnych postępowania cywilnego na potrzeby postępowania w sprawach z tego zakresu. Zasady te mają bowiem istotne znaczenie przy kształtowaniu praktyki wykładni przepisów. Ważnym aspektem tematyki niniejszej monografii są także gwarancje o charakterze fiskalnym, w szczególności w kontekście zniesienia do niedawna obowiązującej w tym postępowaniu zasady bezpłatności. W ostatnim rozdziale pracy podejmuję problematykę ochronnych regulacji procesowych występujących na etapie sądowego postępowania cywilnego przy alternatywnych do sądowego postępowania rozpoznawczego drogach rozwiązywania sporów z zakresu prawa pracy, jak komisje pojednawcze, mediacja czy sądy polubowne, a także w sądowym postępowaniu pojednawczym. Wprawdzie regulacje te nie są zasadniczym przedmiotem niniejszej pracy, jednak istotne jest wprowadzenie przez ustawodawcę gwarancji ochronnych mających na celu przede wszystkim utrzymanie fakultatywności tych metod rozwiązywania sporów w stosunku do drogi sądowego postępowania rozpoznawczego.

Niniejsza publikacja stanowi w niewielkim stopniu zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej autorki, obronionej na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Jagiellońskiego w dniu 22 lutego 2010 r. W tym miejscu pragnę także wyrazić podziękowania dla promotora mojej pracy, dr. hab. Arkadiusza Sobczyka oraz jej recenzentów, dr. hab. Leszka Mitrusa oraz dr. hab. Michała Skąpskiego, za ich cenne uwagi, które w istotny sposób wpłynęły na jakość tej monografii.