Oleksy Kacper, Funkcja kompensacyjna procesu karnego

Naukowe analizowanie prawa polskiego stanowi od kilkunastu lat, a szczególnie ostatnio, wyzwanie, i to mające niezbyt chlubną przyczynę. Skomplikowanie badanej materii nie bierze się bowiem wyłącznie ze złożoności regulowanych prawnie aspektów życia społecznego, ale wynika raczej z ciągłej zmienności prawa, nierządzącej się żadnym porządkiem czy zasadami. Zmiany te są powodowane, w różnych proporcjach, bieżącą potrzebą polityczną oraz wiarą w nadprzyrodzoną moc ustaw, rzekomo zdolnych do jednorazowego usuwania wszelkich problemów społecznych. Wynika z tych zmian nadmierna jurydyzacja („przeregulowanie”) życia społecznego, z jednoczesną niezdolnością państwa do egzekwowania tej regulacji, przez co prawo coraz częściej jest czymś pozornym . Ciągle zmieniane przepisy są jak chmury z wiersza Wisławy Szymborskiej: „Nie obciążone pamięcią o niczym,/ unoszą się bez trudu nad faktami” . Zmiany normatywne nie są bowiem poprzedzane należytymi badaniami, ich uzasadnienia nie wyjaśniają istoty projektowanych nowelizacji oraz zakładanych w nich celów, zaś rządzących nie interesuje nawet planowe i programowe badanie skutków wprowadzanych zmian, a jedyną wiedzę o nich zawdzięczamy oddolnemu trudowi podejmowanemu przez uczonych.

Opisany stan rzeczy w sposób szczególny dotyczy prawa karnego sensu largo, to jest zarówno prawa karnego materialnego, jak i prawa karnego procesowego. Jedną z publikacji poświęconych aktualnym problemom tej gałęzi prawa zatytułowano wręcz symptomatycznie Zamęt w wymiarze sprawiedliwości karnej , w związku z bezprecedensowo destabilizującą prawo karne sekwencją zdarzeń legislacyjnych z lat 2015–2016 . Te i późniejsze zmiany omijały jednak zasadniczo instytucję środków kompensacyjnych, będących w centrum zainteresowań niniejszej pracy , oraz powiązanych z tą problematyką unormowań procesowych i wykonawczych obowiązującej kodyfikacji karnej. Ułatwiło to niewątpliwie piszącemu te słowa przeprowadzenie badań w tym obszarze badań, mimo iż od początku przyświecały mu założenia metodologiczne mające zagwarantować wynikom tych prac względną odporność na skutki niestabilności przedmiotu badań prawoznawstwa ujmowanego tak, jak tradycyjnie postrzega go dogmatyka . Zgodzić się trzeba bowiem z M. Rogacką-Rzewnicką, że niestabilność prawa jest poważną przeszkodą w diagnozowaniu jego stanu . Odpowiedzią na to wyzwanie może być badanie tendencji w rozwoju prawa, a nie chwilowych jego postaci. W tym duchu należy – przywołując słowa A. Stelmachowskiego – badać nie tylko, czym jest prawo i jak powinno być stosowane, ale również „jak rozwiązuje się przy pomocy prawa problemy społeczne. Postawienie tego pytania doprowadzić może do rzeczywistej, a nie tylko sztucznej integracji prawoznawstwa z innymi naukami” . Proponowane podejście może ponadto zagwarantować większą trwałość tworzonych opracowań naukowych.

Temat niniejszej monografii – Funkcja kompensacyjna procesu karnego. Zagadnienia modelowe na tle historycznym, systemowym i empirycznym – jest właśnie efektem częściowo już wyżej zarysowanych metodologicznych punktów wyjścia, które narzuciły ujęcie tematu, jak też sam temat następczo spowodował uwzględnienie konkretnych dyrektyw metodologicznych. Fakt, iż tytułowa „kompensacja” przetrwała trwający w ostatnich latach chaos legislacyjny, skłania bowiem do zadania podstawowego pytania o przyczynę tego stanu rzeczy: czy należy w nim widzieć dowód trwałości „nurtu kompensacyjnego”, utrzymującego się na przekór zmianom prawa, czy jest to może przeoczenie tzw. racjonalnego ustawodawcy , wychodzącego w ostatnich latach od nominalnie odmiennych założeń polityki karnej, które nakazywałyby raczej marginalizację kompensacji.

Nie uprzedzając w tym miejscu faktów dotyczących ustaleń terminologicznych , wypada przedstawić kolejno uzasadnienie wybranego tematu, przyjęte założenia metodologiczne , zasadnicze tezy monografii oraz jej strukturę. Samo zagadnienie kompensacji w prawie karnym sensu largo nie jest bowiem zagadnieniem nowym czy niezbadanym – poświęcono mu w polskim prawoznawstwie szereg opracowań . Przeprowadzona kwerenda unaoczniła jednak brak aktualnej badawczej syntezy w tym zakresie – większość prac analizuje poszczególne zagadnienia dogmatyczne związane z kompensacją albo odnosi się do znacznie bardziej ogólnych problemów sprawiedliwości naprawczej, względnie pochodzi sprzed 2015 r., a zatem z czasów przed wyodrębnieniem środków kompensacyjnych jako stosunkowo samodzielnej, obok kar i środków karnych, formy prawnej reakcji na przestępstwo. Potrzeba takiej syntezy ujawnia się szczególnie wobec omówionego wyżej stanu dekompozycji systemu prawa i procesu karnego na poziomie normatywnym.

Kompensacja analizowana będzie w niniejszej książce jako funkcja procesu karnego, w pewnym wyabstrahowaniu od jego bieżących form jurydycznych, a z nawiązaniem do widocznych w długiej perspektywie tendencji rozwojowych procesu karnego, co ma podkreślić społeczną doniosłość wybranego tematu. Kompensacja w znaczeniu przyjętym na potrzeby niniejszej monografii wiąże się najczęściej z uzyskaniem przez uprawnionego do kompensacji świadczenia pieniężnego wyrównującego doznane uszczerbki, zarówno majątkowej (czyli bezpośrednio wycenianej w pieniądzu), jak i niemajątkowej (czyli w sensie ekonomicznym niedającej się wycenić, ale symbolicznie znaczącej) natury. Rola pieniądza jest zaś we współczesnym świecie niepodważalna, bez względu na to, jak z perspektywy moralnej można ten stan rzeczy oceniać. Obowiązujący wolnorynkowy model gospodarczy podkreśla rolę pieniądza w wymianie międzyludzkiej, zaś pieniężne skwantyfikowanie również wartości niematerialnych jest faktem dokonanym, o niezwykłej doniosłości dla ludzkiej mentalności i moralności . Domaganie się przez osoby będące ofiarami rozmaitych przestępstw, aby sprawca (a czasem – społeczeństwo) wyrównał wyrządzone tym przestępstwem szkody – oddał rzecz skradzioną lub wyłudzone pieniądze, pokrył koszty naprawy dokonanych zniszczeń, sfinansował koszty leczenia doznanych obrażeń, wyraził w określonej sumie ekspiację za doznane przez ofiarę cierpienia fizyczne czy psychiczne – staje się zjawiskiem normalnym i standardowym. Jest to jeden z najbardziej skonkretyzowanych w rzeczywistości postępowań karnych czy cywilnych aspekt statusu „ofiary”, czyli ideowego rdzenia przeżywających intensywny rozwój nauk wiktymologicznych. Rozwój wiktymologii bywa zaś wiązany z „modą” na bycie ofiarą , a kompensacja może być rozpatrywana jako swoista materializacja tej mody.

Powyższe uwagi dotyczące roli kompensacji w społeczeństwie o wolnorynkowej gospodarce współbrzmią z coraz większym znaczeniem prawnokarnej ochrony obrotu gospodarczego. O ile bowiem masowa przestępczość pospolita czy zorganizowana zdaje się być w odwrocie, to przestępstwa „białych kołnierzyków” (z ang. white collar crimes) są coraz częściej przedmiotem zainteresowania organów ścigania, a pod ich przykryciem potrafi też funkcjonować groźna przestępczość zorganizowana. W literaturze zagranicznej zwrócono uwagę, że „niektóre kraje dysponują statystykami, z których wynika, że przestępczość białych kołnierzyków jest rozpowszechniona. Większość krajów doświadczyła poważnych spraw white collar crime, które spowodowały znaczne zainteresowanie medialne i polityczne niepokoje (...) W wielu krajach europejskich, walka z przestępczością białych kołnierzyków oraz przestępczością finansowo-gospodarczą jest priorytetem organów ścigania, jak również jest to priorytet organów Unii Europejskiej i Rady Europy” . W sprawach przestępstw gospodarczych kwestia kompensacji szkód wyrządzonych kontrahentom, konsumentom bądź mieniu publicznemu jest jednym z podstawowych zagadnień, a stosowanie sankcji karnej staje się swoistym wzmocnieniem obowiązków odszkodowawczych, które i tak zaistniałyby na gruncie prawa cywilnego lub skarbowego (uszczuplone podatki, cła) w związku z określonymi zdarzeniami gospodarczymi (kwalifikowanymi jako przestępstwa).

Przedstawione niżej założenia metodologiczne mogą zabrzmieć jak uczone komunały, jednak należy je dla uniknięcia niejasności jasno wypowiedzieć. Są to następujące założenia: 1) prawo jest częścią kultury ; 2) prawoznawstwo jest nauką społeczną o ograniczonej autonomii metodologicznej ; 3) większą pewność rezultatów badań daje pluralizm metodologiczny ; 4) celem nauk prawnych jest zarówno wyjaśnienie tekstu prawnego, jak i opisanie realnego funkcjonowania wynikającej z niego normy oraz krytyka poczynionych na obydwu płaszczyznach ustaleń; 5) prawo karne materialne i procesowe muszą być analizowane w ścisłym związku, jako współzależne sfery prawa represyjnego, zaś prawo procesowe obdarzone jest (ograniczoną) autonomią. Założenia te mają szczególne znaczenie dla omawiania zagadnienia tak złożonego jak kompensacja, niewyczerpującego się w samej analizie dogmatycznej ze względu na swoją społeczną doniosłość, posiadającego z tego względu szeroki fundament aksjologiczny i umiejscowionego na skrzyżowaniu norm materialnych i procesowych. Szerszego rozwinięcia wymaga przy tym ostatnie z przedstawionych założeń metodologicznych, albowiem w wypadku przedmiotu monografii nabiera ono szczególnego wydźwięku. Nie kontestując bowiem samej odrębności materii materialnoprawnej i procesowej w prawie karnym (uzasadnionej teoretycznie, legislacyjnie czy dydaktycznie), należy jednak czynić wszystko, by podział ten nie przekładał się na sposób uprawiania nauki, gdyż zagadnienia materialne i procesowe pozostają – zarówno w płaszczyźnie teoretycznej, jak i praktycznej – w stosunku ścisłej współzależności . Z tego powodu koncentrowanie się na jednej ze stron prawa karnego sensu largo nie może prowadzić do zaniedbywania holistycznej refleksji nad całą tą gałęzią.

Nie przedłużając wywodu w tym miejscu, należy jedynie w całości podzielić uwagi poczynione w tym zakresie przez P. Kardasa , które zarazem – ze względu na miejsce ich publikacji – wypada uważać za reprezentatywne dla całej polskiej nauki prawa i procesu karnego. Przytoczyć warto tylko jedno spostrzeżenie wspomnianego autora, podkreślające również pewną autonomię prawa karnego procesowego: „Spojrzenie na prawo karne jako jednolity system norm dekodowanych jednocześnie z przepisów prawnomaterialnych i procesowych w istotny sposób zmienia perspektywę ujmowania zagadnienia współzależności. Współzależność prawa karnego materialnego i procesowego jest immanentną właściwością tak rozumianego systemu prawa karnego. Jednolitość systemu prawa karnego w opisanym powyżej znaczeniu nie przekreśla jednak pewnej autonomiczności prawa procesowego (...) W tej perspektywie potrzeba badania współzależności jawi się jako istotna, jest bowiem jedną z metod poszukiwania adekwatnego modelu wykładni” . Podstawowym polem badań współzależności jest zaś – jak wskazuje dalej w tym samym miejscu P. Kardas – płaszczyzna funkcjonalna, kluczowa dla tematu niniejszej monografii. Powyższe założenie ma, jak to zostanie w niniejszej monografii pokazane, ścisły związek ze stawianymi tezami na temat charakteru badanych norm prawnych. Z tego też powodu zdecydowano się na ujęcie tematu przyjmujące za punkt wyjścia prawo procesowe, bowiem w moim przekonaniu kompensacja w prawie karnym sensu largo podstawy materialne znajduje w istocie w prawie prywatnym, a zostaje mu jedynie nadana forma karnoprocesowa ze względu na przestępczy charakter zdarzenia wywołującego obowiązek kompensacji. Normy karne procesowe dostarczają również mocniejszych niż normy karne materialne podstaw aksjologicznych do objęcia kompensacji zakresem postępowania karnego.

W monografii analizowana jest jedna teza główna i wynikające z niej kilka tez szczegółowych całego zamierzenia badawczego. Teza główna brzmi: współczesny polski (i nie tylko) proces karny pełni funkcję kompensacyjną Taka jego funkcja jest zarówno postulatem większości doktryny procesu karnego (tj. doktryna postuluje, by rzeczywiście, a nie tylko w założeniu, pełnił taką funkcję), jak i jest wpisana w normatywny kształt procesu karnego. Również faktyczny sposób działania procesu karnego prowadzi do wypełnienia tej funkcji. Nie definiuje się jeszcze w tym miejscu pojęcia funkcji w prawie (bazując na razie na ujęciu intuicyjnym, aksjomatycznym), bowiem dopiero wyniki badań w poszczególnych objętych monografią zakresach pozwolą stwierdzić, o którym z wielu znaczeń „funkcji w prawie” można w odniesieniu do kompensacji mówić. Z tą główną tezą wiąże się druga teza, głosząca, iż nabywanie przez proces karny funkcji kompensacyjnej ma charakter długofalowej tendencji, która pojawiła się kilka dziesiątek lat temu i ciągle ma przed sobą perspektywę rozwoju, choć korzeniami tkwi w zamierzchłej przeszłości. Nie sposób sobie współcześnie wyobrażać procesu karnego, w żadnej jego społecznie i moralnie akceptowalnej postaci, bez kompensacji. Trzecia teza pracy odnosi się konkretnie do aktualnego stanu polskiego procesu karnego: zgodnie z tą tezą prawidłowe i efektywne wypełnianie przez polski proces karny funkcji kompensacyjnej wymaga pewnych usprawnień normatywnych i praktycznych.

W oparciu o powyższe założenia metodologiczne i wobec postawionych tez badawczych przyjęto następującą strukturę pracy. W rozdziale 1 dokonano podstawowych ustaleń terminologicznych oraz omówiono historyczne źródła i przemiany kompensacji w procesie karnym. Pominięcie tła historycznego byłoby w wypadku zagadnienia, którego „zawartość” w procesie karnym determinowała i determinuje jego kolejne dziejowe formy, krokiem chybionym. Naturalnie, dominuje w tym rozdziale metoda historyczna. Rozdział 2 poświęcony jest filozoficzno-prawnym aspektom kompensacji w celu wykazania jej nieodzowności w systemie procesu karnego, który zasługiwać by miał na aksjologiczną aprobatę. Jako że własne rozważania filozoficzne mają tu znaczenie poboczne, poszczególne poglądy na kompensację prezentowane są również z wykorzystaniem metody historycznej, choć pogrupowano te filozoficzne ujęcia kompensacji problemowo, a nie chronologicznie. Rozdział 3 analizuje kompensację w pewnej perspektywie międzynarodowej i komparatystycznej, ukazując standardy prawnomiędzynarodowe jej dotyczące oraz jej funkcjonowanie we francuskim i angielskim procesie karnym. Prezentacja kompensacji na przykładzie tych dwóch systemów prawa ma na celu pokazanie, że w dwóch genetycznie i modelowo odmiennych procedurach karnych wykształciły się rozwiązania silnie uwzględniające kompensację w strukturze procesu karnego. Rozdział ten został skonstruowany przy użyciu metody dogmatycznej (w zakresie prezentacji treści prawa międzynarodowego i obcego) oraz częściowo historycznej (w zakresie, w jakim niezbędne było przedstawienie historii instytucji kompensacyjnych w prawie francuskim i angielskim).

Rozdziały 4 i 5 koncentrują się, przy użyciu metody dogmatycznej, na prawie polskim: rozdział 4 – na historycznych instytucjach kompensacyjnych w polskim procesie karnym, a rozdział 5 – na prawie współcześnie obowiązującym. Wyjaśnienia wymaga, że w rozdziale 5 poruszane są zarówno wątki materialnoprawne, jak i procesowe – nie zostały one, zgodnie z dominującą w tym zakresie tradycją i praktyką, rozdzielone między dwie odrębne części pracy ze względu na przyjęte wyżej założenie o współzależności norm prawnych materialnych i formalnych. Pełna, wyznaczona założeniami niniejszej pracy, analiza tych zagadnień możliwa jest jedynie w sposób łączny, choć dominuje procesowe ujęcie tej problematyki. W rozdziale 6 zaprezentowano wyniki badań empirycznych, ilustrujących wybrane problemy kompensacji w polskim procesie karnym (przy użyciu metody badań dokumentów – akt spraw sądowych), a w rozdziale 7 omówiono problematykę monografii z perspektywy zagadnień funkcji, modelu i paradygmatu współczesnego procesu karnego. Ten rozdział to właśnie tytułowe „zagadnienia modelowe” funkcji kompensacyjnej na tle historycznym (rozdziały 1 i 2), systemowym (rozdziały 3, 4 i 5) oraz empirycznym (rozdział 6). W tym rozdziale pada również pytanie, czy kompensacja może zmienić oblicze prawa i procesu karnego – czy zwiastuje zmianę jego paradygmatu, a może jest wręcz znakiem zmiany już w znacznej mierze dokonanej . Umiejscowienie tej tematyki pod koniec pracy należy także wytłumaczyć, bowiem szereg zagadnień tam poruszanych ma charakter ogólny i mogłoby pracę otwierać, a na pewno poprzedzać rozważania dogmatyczne i empiryczne. Zdecydowano się jednak na to, by – odchodząc od ściśle dedukcyjnego, klasycznego schematu pracy, na rzecz reguły koła hermeneutycznego – pokazać zagadnienia modelowe przy wykorzystaniu wcześniejszych ustaleń historycznych, systemowych i empirycznych, częściowo do nich wracając i korzystając z nich jako niezbędnej ilustracji kwestii modelowych, które bez tej ilustracji mogłyby wydać się zbyt abstrakcyjne i pozbawione przełożenia na rzeczywistą treść, praktykę i społeczne oddziaływanie prawa. Pracę podsumowuje zakończenie, w którym przedstawiono wiodące wnioski, weryfikujące postawione w niej tezy, a także postulaty co do niezbędnych kierunków zmian w refleksji nad kompensacją oraz zmian de lege ferenda.

Praca uwzględnia stan prawny obowiązujący w lutym 2024 r.

***

Niniejsza publikacja stanowi częściowo uzupełnioną i zaktualizowaną wersję rozprawy doktorskiej pod tym samym tytułem, obronionej przeze mnie z wyróżnieniem w dniu 30 listopada 2020 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego. Okazja zaprezentowania tej monografii szerszej publiczności pozwala mi zrealizować przyjemny obowiązek podziękowania osobom, których wsparciu zawdzięczam możliwość napisania rozprawy doktorskiej i jej opublikowania. Przede wszystkim wyrazy wdzięczności kieruję do promotorki mojej rozprawy, Pani Profesor Marii Rogackiej-Rzewnickiej, kierownik Katedry Postępowania Karnego na WPiA UW. Sprawowana przez Panią Profesor w czasie studiów doktoranckich opieka naukowa, okazywana życzliwa cierpliwość, inspirujące uwagi do pisanej pracy i wiara w sens panoramicznego ujęcia tematu, kiedy mi jej brakowało, stanowiły bezcenną pomoc. Chciałbym również podziękować recenzentom rozprawy doktorskiej – Pani Profesor Ewie Kruk i Panu Profesorowi Jarosławowi Zagrodnikowi, albowiem bez ich ciepłego przyjęcia pracy w pierwotnej wersji, przy równoczesnym zgłoszeniu do niej uwag, nie byłoby możliwe jej uzupełnienie przed publikacją. Szczególnie polemiczne uwagi Pana Profesora Zagrodnika oraz sugestie co do kierunku pogłębienia pewnych rozważań zmusiły mnie do przemyślenia kilku istotnych fragmentów pracy. Podobne podziękowania kieruję także do Pana Profesora Pawła Wilińskiego, recenzenta wydawniczego książki, za jego niezwykle cenne uwagi pozwalające zarazem wzbogacić i uprzystępnić prezentowany tekst. Za wszystko jednak, co w ocenie Czytelnika jest w tej monografii błędne, niepełne lub niewłaściwe, biorę wyłączną odpowiedzialność.

Podziękowania chciałbym również skierować do Pani Docent Hanny Gajewskiej-Kraczkowskiej, promotorki mojej pracy magisterskiej, której życzliwe słowo i wsparcie przed laty utwierdziły mnie w zamiarze podjęcia studiów doktoranckich. Dziękuję również Koleżankom i Kolegom z Katedry Postępowania Karnego, a także innym członkom wspólnoty Uniwersytetu Warszawskiego za codzienną, miłą współpracę w ostatnich latach. Zawarte w pracy wyniki badań aktowych nie powstałyby bez otwartości i życzliwości ze strony Państwa Prezesów warszawskich sądów, w których przeprowadzałem badania aktowe, jak również bez wsparcia pracowników czytelni akt tych sądów, za co również dziękuję.

Na koniec zostawiłem podziękowania dla najważniejszych dla mnie osób – moich Rodziców, dalszej Rodziny i Przyjaciół. Bez ich codziennego wsparcia, wiary we mnie i pomocy w „prozie życia” oraz nieskończonej wręcz wyrozumiałości dla wszystkich ograniczeń, jakie nakłada na życie praca naukowa, rozprawa doktorska będąca podstawą niniejszej publikacji nie mogłaby powstać.