Sitko Joanna, Firma i jej ochrona

Firma to oznaczenie przedsiębiorcy, które pozwala na jego identyfikację oraz odróżnienie go od innych podmiotów prowadzących działalność gospodarczą lub zawodową. Należycie funkcjonujący system prawnej ochrony firmy ma niemałe znaczenie dla bezpieczeństwa obrotu gospodarczego i przejrzystości rynku. Niewątpliwie zapewnia on przedsiębiorcy możliwość wyłącznego czerpania profitów z wypracowanej przez niego renomy, której nośnikiem jest przede wszystkim właśnie jego oznaczenie, jak też przyczynia się do tego, by żaden inny podmiot nie wdzierał się w jego klientelę poprzez bezprawne używanie niedostatecznie odróżniającego się oznaczenia. Podstawowym bowiem celem przepisów regulujących zasady ochrony firmy jest eliminowanie niebezpieczeństwa powstawania wśród odbiorców pomyłek co do tożsamości przedsiębiorców przez m.in. zapobieganie i przeciwdziałanie sytuacjom, w których na tym samym rynku pojawiają się niedostatecznie odróżniające się od siebie oznaczenia różnych przedsiębiorców.

Zagadnienia dotyczące firmy i jej ochrony stały się szczególnie aktualne w ostatnim czasie ze względu na istotne zmiany w tym zakresie wprowadzone do prawa polskiego w 2003 r. Na podstawie ustawy z dnia 14 lutego 2003 r. o zmianie ustawy - Kodeks cywilny oraz niektórych innych ustaw przepisy o firmie zostały zamieszczone w kodeksie cywilnym, zastępując (po upływie sześciomiesięcznej vacatio legis) postanowienia dotyczące firmy z kodeksu handlowego, które obowiązywały w Polsce od 1934 r. Zamieszczenie tej regulacji prawnej w kodeksie cywilnym - akcie prawnym podstawowym dla całego prawa cywilnego - wydaje się decyzją właściwą, przypieczętowującą zasadę jedności prawa cywilnego. Ponadto na taką właśnie lokalizację przepisów o firmie zdaje się wskazywać art. 2 k.s.h., który w sprawach w nim nieuregulowanych nakazuje stosować przepisy kodeksu cywilnego.

Nowe przepisy o firmie z kodeksu cywilnego przyczyniły się do unifikacji zasad tworzenia, używania, rozporządzania i ochrony oznaczeń wszystkich przedsiębiorców (w dniu uchylenia przepisów o firmie z kodeksu handlowego firma była oznaczeniem jedynie spółek prawa handlowego). Po drugie, nastąpiło wyraźnie wyodrębnienie firmy - oznaczenia indywidualizującego przedsiębiorcę, będącego jego prawem podmiotowym, od nazwy przedsiębiorstwa lub jego części - oznaczenia służącego wyróżnieniu całego przedsiębiorstwa lub jego części jako przedmiotu praw przedsiębiorcy. Skutkiem wprowadzenia takiej dychotomii oznaczeń jest m.in. stworzenie odrębnych reguł ich tworzenia i używania, podstaw prawnych ich ochrony oraz zasad rozporządzania nimi w obrocie.

Ze względu na to, że wprowadzone zmiany jawią się jako dość radykalne, wymagają ponownego wnikliwego zbadania instytucji firmy, mimo że prezentowana tematyka była już dość szeroko analizowana w polskiej doktrynie. Począwszy od 1903 r., kiedy to zostało wydane dzieło W. Andrychiewicza (Studya Władysława Andrychiewicza poprzedzone wspomnieniem o nim skreślonem przez Adolfa Suligowskiego, Warszawa), opublikowanych zostało łącznie sześć monografii poświęconych instytucji firmy. Kolejną była praca J. Namitkiewicza (Firma - studium z zakresu teorji i praktyki prawa handlowego, Warszawa 1917 r.). Oba opracowania powstały jeszcze przed uchwaleniem przepisów kodeksu handlowego. Firma w rozumieniu przepisów kodeksu handlowego była przedmiotem monografii autorstwa K. i R. Golatów (Oznaczenia indywidualizujące przedsiębiorców, Warszawa 1998 r.) oraz R. Stefanickiego (Prawo do nazwy (firmy) i jego ochrona, Kraków 1999 r.). Również praca B. Sołtysa (Nazwy handlowe i ich ochrona w prawie polskim, Kraków 2003 r.) napisana została w okresie obowiązywania przepisów kodeksu handlowego o firmie, jednakże zawiera już krótkie odniesienia do (wówczas jeszcze) projektu przepisów o firmie z kodeksu cywilnego. Autorką ostatniej monografii na temat firmy jest M. Klapczyńska (Firma i jej ochrona, Warszawa 2004 r.). Jednak mimo że wspomniana autorka analizuje instytucję firmy, opierając się na nowych przepisach zawartych w kodeksie cywilnym, jej praca nie ma charakteru monografii prawniczej. Jest to opracowanie z pogranicza nauki ekonomii i prawa. Ekonomiczny aspekt tej publikacji przejawia się m.in. w tym, że autorka odwołuje się do pojęć obcych prawu, a funkcjonujących w nauce ekonomii, takich jak np. marka, i zajmuje się przede wszystkim czysto ekonomiczną problematyką, jaką są metody wyceny przedsiębiorstwa i jego składników, do których zalicza firmę. Ponadto bardzo istotny wkład w dorobek doktryny prawniczej w zakresie omawianego zagadnienia wnieśli przede wszystkim - wymieniając w porządku alfabetycznym - M. Kępiński, J. Koczanowski, M. Poźniak-Niedzielska, R. Skubisz, J. Szwaja.

Brak jednak w pełni aktualnej monografii na temat firmy, koncentrującej się jedynie na prawnych aspektach tego dobra oraz jego ochrony; pracy, która stanowiłaby jednocześnie studium prawnoporównawcze, odwołujące się do rozwiązań przyjętych w obcych systemach prawnych.

W niniejszej rozprawie analiza obecnego polskiego prawa firmowego została poprzedzona w rozdziale I opisem genezy instytucji firmy, sięgającej wieków średnich oraz najstarszych polskich regulacji prawnych odnoszących się do pojęcia firmy i jej ochrony, tzn. dekretu z 1919 r. o rejestrze handlowym, następnie ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1926 r. oraz kodeksu handlowego z 1934 r., z krótką wzmianką na temat przepisów o ochronie dóbr osobistych z ustawy z 1950 r. - Przepisy ogólne prawa cywilnego. Przedstawienie ewolucji pojęcia firmy i jej ochrony wydaje się niezbędne dla należytego pojmowania aktualnych rozwiązań prawnych. W dalszej kolejności omówione zostały funkcje i znaczenie gospodarcze firmy.

Szczególną uwagę poświęcono regulacjom prawa firmowego zawartym w kodeksie cywilnym, akcie podstawowym dla analizowanego zagadnienia, co znalazło swoje odzwierciedlenie w treści rozdziału III i IV. W rozdziale III omówiono wszystkie zagadnienia związane z firmą jako dobrem prawnie chronionym, w rozdziale IV natomiast analizie poddano prawo przysługujące do tego dobra, a w szczególności jego treść, charakter oraz moment powstania i wygaśnięcia.

Rozdział III zawiera porównanie reguł tworzenia firm osób fizycznych z zasadami tworzenia firm osób prawnych oraz analizę tzw. zasad prawa firmowego, tj. zasady prawdziwości, wyłączności, ciągłości, jedności i jawności. W punkcie poświęconym omówieniu zasady wyłączności firmy podjęta została próba interpretacji pojęcia rynku, użytego przez ustawodawcę w art. 43³ § 1 k.c.

W rozdziale IV w podrozdziale dotyczącym treści prawa do firmy znaczną część rozważań poświęcono zbadaniu charakteru i zakresu umowy, na podstawie której przedsiębiorca upoważnia osobę trzecią do korzystania z firmy, analizie poddany został także aspekt gospodarczej eksploatacji firmy w ramach umów franchisingowych. Bliższe przyjrzenie się tym zagadnieniom wydaje się uzasadnione ze względu na to, że wyraźne dopuszczenie przez ustawodawcę udzielenia upoważnienia do korzystania z firmy stanowi pewne novum na tle dotychczasowego prawa firmowego. Nowością jest również wyrażony expressis verbis w przepisach kodeksu cywilnego bezwzględny zakaz zbywania firmy, która dotychczas mogła być zbyta wraz z przedsiębiorstwem. Konsekwencje prawne wspomnianego zakazu omówione zostały szczegółowo również w tym podrozdziale.

Zagadnienia związane z ochroną firmy zebrano na końcu pracy w dwóch rozdziałach. W rozdziale IV omówiona została ochrona prawa do firmy na podstawie przepisów kodeksu cywilnego, natomiast w rozdziale V analizie poddano możliwości, jakie dają w zakresie ochrony firmy przepisy ustawy o zwalczaniu nieuczciwej konkurencji z 1993 r. oraz ustawy - Prawo własności przemysłowej, w szczególności w przypadku kolizji firmy z innymi kategoriami oznaczeń odróżniających. W rozdziale tym przedstawione zostały również możliwości ochrony w Polsce firmy przedsiębiorcy zagranicznego i rola organu rejestrowego w zakresie ochrony firmy oraz przestrzegania przepisów o firmie.

Praca zawiera ponadto porównanie firmy z innymi kategoriami oznaczeń odróżniających. Osobno omówione zostały oznaczenia odróżniające dobra prawne używane co do zasady w działalności gospodarczej (rozdział I.3), a osobno dobra osobiste służące indywidualizacji podmiotów praw (rozdział III.1). Ponieważ oznaczenia należące do dóbr osobistych, tj. przede wszystkim nazwisko osoby fizycznej i nazwa osoby prawnej, uregulowane są w kodeksie cywilnym i tworzą trzon firmy odpowiednio osoby fizycznej i osoby prawnej zgodnie z nowymi przepisami kodeksu cywilnego, ich porównanie z firmą przeprowadzone zostało w rozdziale III, poświęconym analizie pojęcia firmy jako dobra chronionego właśnie w świetle przepisów kodeksu cywilnego. Natomiast ze względu na to, że oznaczenia odróżniające dobra prawne, takie jak m.in. znak towarowy czy nazwa przedsiębiorstwa, uregulowane są poza kodeksem cywilnym, a używane przede wszystkim w związku z wykonywaniem działalności gospodarczej (z wyjątkiem adresu internetowego, który równie często używany jest w działalności gospodarczej, jak i poza nią), właściwym miejscem do ich porównania z firmą okazał się rozdział I, poświęcony analizie zagadnień wstępnych, związanych z pojęciem i znaczeniem gospodarczym firmy.

Główne zadanie, jakie stawiała sobie autorka w niniejszej monografii, polega na zbadaniu charakteru prawa do firmy w świetle nowej regulacji prawnej. Jednakże ten teoretyczny aspekt nie przesłaniał zamiaru wyjaśnienia innych wątpliwości dotyczących funkcjonowania firmy w obrocie gospodarczym, a związanych przede wszystkim z ustaleniem treści prawa do firmy, interpretacją zasady wyłączności firmy, określeniem momentu powstania i wygaśnięcia prawa do firmy oraz wskazaniem podstaw prawnych i warunków ochrony tego prawa.

W przeprowadzonych badaniach pomocna była analiza prawnoporównawcza, gdyż dla ukazania opisywanych zagadnień w szerszej perspektywie nowe polskie rozwiązania prawne dotyczące firmy zostały porównane z regulacjami prawnymi obowiązującymi już od dziesiątek lat we Francji, w Anglii oraz w Niemczech.

W rozważaniach przedstawionych w niniejszej pracy wykorzystane zostało nie tylko orzecznictwo polskich sądów cywilnych, administracyjnych i Urzędu Patentowego sięgające czasów obowiązywania kodeksu handlowego, ale również wyniki poszukiwań prowadzonych w sądzie rejestrowym oraz orzecznictwo sądów zagranicznych, co stanowi ważną ilustrację prezentowanych w pracy zagadnień i zarazem problemów pojawiających się w praktyce stosowania prawa.