Wiak Joanna, Finansujący jako strona umowy leasingu

I. Niniejsza praca poświęcona jest problematyce statusu prawnego finansującego jako strony umowy leasingu według kodeksu cywilnego. Tytuł XVII¹ (art. 709¹–709¹⁸) „Umowa leasingu” został dodany do kodeksu cywilnego ustawą z 26.07.2000 r. o zmianie ustawy – Kodeks cywilny . Pomimo 19 lat jego obowiązywania umowa leasingu nie doczekała się dotychczas pełnego cywilistycznego opracowania o charakterze monograficznym. Pojawiło się wiele opracowań dotyczących tej umowy , jednak w większości z nich poruszane są ekonomiczne aspekty leasingu . Istnieje więc potrzeba przeprowadzenia pogłębionej analizy cywilistycznej poszczególnych elementów stosunku prawnego powstałego na podstawie tej umowy. Powyższe skłania do podjęcia rozważań dotyczących statusu prawnego finansującego jedynie w kodeksie cywilnym. Interesującym zadaniem badawczym jest dokonanie analizy statusu finansującego jako przedsiębiorcy, wynikającego z istoty umowy leasingu, a także jego obowiązków oraz praw, których odpowiednikami (korelatami) są określone uprawnienia i obowiązki korzystającego. Przedstawienie pełnego obrazu pozycji finansującego wymaga też zbadania reguł jego odpowiedzialności z tytułu niewykonania albo nienależytego wykonania umowy leasingu.

Podjęcie rozważań jest uzasadnione z uwagi na to, że status prawny finansującego będącego podmiotem profesjonalnym jest nietypowy i z tego względu niezwykle ciekawy. Jest on skomplikowany, w wielu przypadkach niejasny oraz dyskusyjny, w związku z tym problematyczny. Uzasadnienie wyboru tematu pracy stanowi również szerokie praktyczne wykorzystanie umowy leasingu.

Celem publikacji jest wykazanie, które z praw, obowiązków i zasad odpowiedzialności kontraktowej finansującego stanowią zasadniczy, niezmienny element jego pozycji prawnej oraz które z nich mogą zostać wyłączone albo ukształtowane odmiennie. W przypadku praw, obowiązków i reguł odpowiedzialności, które mogą podlegać zmianom, istotnym zagadnieniem analizowanym w pracy jest wyznaczenie granic dopuszczalnych modyfikacji, zakreślonych treścią zasady swobody umów (art. 353¹ k.c.). Główną tezę stanowi wyodrębnienie zasadniczych sposobów ukształtowania pozycji prawnej finansującego, a mianowicie jego statusu ustawowego jako modelowego oraz dopuszczalnych jego zmodyfikowanych wersji (odmian), które można określić mianem statusu „umownego”. Przepisy zawarte w tytule XVII¹ kodeksu cywilnego stanowią podstawę przyjęcia przez strony ustawowego statusu finansującego wyznaczanego przez imperatywne, semiimperatywne i dyspozytywne normy prawne. Strony w granicach swobody umów mogą modyfikować postanowienia kreujące ustawową pozycję prawną finansującego poprzez ich odmienne ukształtowanie, uzupełnienie albo odrzucenie. Natomiast odrębne od umowy leasingu porozumienia stron zmierzające do wywołania omawianego skutku nie stanowią podstawy takiej kwalifikacji, chociaż niejednokrotnie determinują ukształtowanie pozycji prawnej finansującego. Status finansującego jest więc dynamiczny, niejednorodny, gdyż może przybrać postać statusu ustawowego, gdy umowa leasingu nie przewiduje żadnych zmian w jego ukształtowaniu wynikającym z ustawy. Może też ulegać umownym zmianom skutkującym jego wzmocnieniem albo osłabieniem w porównaniu z ustawowym modelem, a także zostać ukształtowany przez zastrzeżenie w umowie klauzul wprowadzających dodatkowe jego prawa i obowiązki. W szczególności istotną modyfikację stanowi sytuacja prawna finansującego łącząca się z przeniesieniem (przejściem) własności albo użytkowania wieczystego rzeczy na korzystającego. Wprowadzenie wskazanego postanowienia skutkuje zawarciem umowy leasingu z opcją przewłaszczenia. W zależności od tego, zachowanie której ze stron wywołuje skutek rozporządzający, będzie dochodziło do „przeniesienia” albo „przejścia” własności (użytkowania wieczystego) rzeczy na korzystającego. „Przejście” własności bądź użytkowania wieczystego przedmiotu leasingu oznacza, że korzystający uzyskuje własność (użytkowanie wieczyste) rzeczy z chwilą wykonania przysługującego mu uprawnienia kształtującego. Inne analizowane w pracy modyfikacje ustawowego statusu finansującego również mogą znaleźć odzwierciedlenie w wyodrębnieniu dalszych rodzajów (odmian) umowy leasingu.

II. Status prawny finansującego oznacza jego sytuację (pozycję) prawną wyznaczaną przez szczegółowe elementy wynikające z zawartej umowy leasingu . Można rozpatrywać go w znaczeniu wąskim i szerokim . W ujęciu wąskim status prawny określonego podmiotu wyznaczany jest co najmniej przez jego obowiązki i prawa. W znaczeniu szerokim, przyjętym w niniejszej pracy, sytuacja prawna finansującego jest kształtowana zarówno przez istotę umowy leasingu, obowiązki i prawa finansującego, jak i reguły jego odpowiedzialności kontraktowej. W doktrynie powyższe niekiedy pojmowane jest w odmienny sposób . Ujęcie wąskie statusu prawnego określonego podmiotu sprowadza się do przedstawienia jego pozycji na gruncie ograniczonym, na przykład do określonego aktu prawnego, dziedziny (działu) czy gałęzi prawa. W znaczeniu szerokim wyznaczenie statusu prawnego wymaga kompleksowego przedstawienia sytuacji prawnej oznaczonego podmiotu w prawie, czyli uwzględniając wszelkie dziedziny (działy) oraz gałęzie prawa. W tym znaczeniu badania przeprowadzone w niniejszej publikacji koncentrują się wyłącznie na statusie prawnym finansującego w ujęciu wąskim, ograniczonym do norm prawnych wynikających z przepisów kodeksu cywilnego. Wskazany akt prawny stanowi podstawę konstrukcyjną (fundament konstrukcyjny) dla wyznaczenia pozycji prawnej finansującego w polskim prawie. Przy czym charakteryzuje się on względną statyką.

Niniejsza publikacja dotyczy przedstawienia statusu finansującego jako strony umowy leasingu na gruncie przepisów kodeksu cywilnego. Jej celem jest bowiem zaprezentowanie kształtu obowiązków, praw i odpowiedzialności kontraktowej finansującego oraz możliwego zakresu ich modyfikacji w granicach wyznaczanych przez ten podstawowy akt prawny. Sytuacja prawna finansującego w szerokim ujęciu wynika także z wielu odrębnych aktów prawnych z gałęzi prawa cywilnego, przede wszystkim takich, jak: ustawa z 25.02.1964 r. – Kodeks rodzinny i opiekuńczy , ustawa z 28.02.2003 r. – Prawo upadłościowe , ustawa z 30.05.2014 r. o prawach konsumenta , ustawa z 12.05.2011 r. o kredycie konsumenckim czy ustawa z 21.06.2001 r. o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie kodeksu cywilnego. Ustawa o prawach konsumenta i ustawa o kredycie konsumenckim stanowią dodatkowe uzasadnienie tezy o wyodrębnieniu umowy leasingu konsumenckiego, z kolei ustawa o ochronie praw lokatorów, mieszkaniowym zasobie gminy i zmianie kodeksu cywilnego – umowy leasingu lokalu. W tych przypadkach status prawny finansującego przedstawia się w swoisty sposób. Ponadto umowa leasingu konsumenckiego może wypełniać przesłanki uznania za umowę o kredyt konsumencki w rozumieniu art. 3 ust. 1 i 2 pkt 4 u.k.k. Poza zakresem analizy pozostają również akty z innych niż prawo cywilne gałęzi prawa. Z powyższych względów niniejsza rozprawa nie stanowi wyczerpującego opracowania problematyki sytuacji prawnej finansującego w ogólności, ale jest celowo zawężona do materii kodeksu cywilnego.

Rozważania zawarte w pracy koncentrują się przede wszystkim na analizie norm prawnych zawartych w tytule XVII¹ kodeksu cywilnego, które jednak wymagają odniesienia się do innych norm wynikających z kodeksu cywilnego. Uwzględniają także dorobek polskiej judykatury i piśmiennictwa. Ich zakresem nie zostanie objęta w szczególności analiza statusu prawnego finansującego w prawie spadkowym. Jego sytuacja prawna nie odbiega bowiem – co do zasady – od sytuacji stron innych umów obligacyjnych. Przedmiotem dziedziczenia spadkobierców finansującego i korzystającego są zarówno prawa, jak i obowiązki majątkowe wynikające z umowy leasingu, z wyjątkiem ściśle związanych z osobą finansującego oraz korzystającego (art. 922 § 1 i 2 k.c.).

Podstawą rozważań i wniosków zawartych w niniejszej pracy jest metoda formalno-dogmatyczna. W jej ramach zastosowanie znalazły metody wykładni językowej, logicznej, funkcjonalnej i systemowej. Brak elementów wykładni historycznej uzasadniony jest tym, że po raz pierwszy umowa leasingu została uregulowana przez ustawodawcę w kodeksie cywilnym. Z kolei podjęcie próby nadania tej pracy charakteru prawnoporównawczego wiązałoby się z przesunięciem akcentu na porównania międzysystemowe, niemieszczące się w przyjętym założeniu opracowania pozycji prawnej finansującego jako strony umowy leasingu według kodeksu cywilnego.

III. Praca składa się z czterech rozdziałów. W rozdziale pierwszym zostanie przedstawiony status prawny finansującego wynikający z istoty umowy leasingu – czyli z jej pojęcia, celów i funkcji, charakteru prawnego , podmiotowej struktury, a także przedmiotu. Zestawienie art. 709¹ k.c. będącego przepisem definicyjnym z innymi przepisami odnoszącymi się do umowy leasingu stanowi zasadniczą podstawę zakwalifikowania norm prawnych wynikających z innych przepisów jako imperatywne, semiimperatywne albo dyspozytywne . Określenie pozycji finansującego wymaga też analizy jego relacji z przykładowymi podmiotami związanymi z umową leasingu, takimi jak: zbywca rzeczy, ubezpieczyciel, pożyczkodawca, poręczyciel i gwarant.

Rozdziały drugi i trzeci dotyczą problematyki obowiązków i praw finansującego. Uzasadnione jest wyróżnienie obowiązków oraz uprawnień ustawowych, a także innych (dodatkowych), uzgodnionych przez strony. Doniosłe znaczenie uzyskuje klauzula nakładająca na finansującego obowiązek przeniesienia własności albo użytkowania wieczystego rzeczy na korzystającego (art. 709¹⁶ k.c.). Odrębną kategorię stanowią uprawnienia właścicielskie finansującego, czyli prawo do korzystania z rzeczy i rozporządzania nią (art. 140 i 233 k.c.). Uprawnienia te stanowią treść (atrybuty) prawa własności albo użytkowania wieczystego – prawa podmiotowego o charakterze bezwzględnym. Korelatem tego prawa jest obowiązek innych podmiotów powstrzymywania się od działań zmierzających do jego naruszenia (non facere). Uprawnienia właścicielskie są więc niezależne od powstałego między stronami stosunku leasingu. Przy czym zawarcie umowy leasingu nie powoduje ich unicestwienia, ale jedynie ograniczenie.

W rozdziałach drugim i trzecim zostanie przeprowadzona analiza możliwości dokonania przez strony wielu umownych modyfikacji ustawowych obowiązków i praw finansującego. Modyfikacje przedmiotowe dotyczą zmian treści określonego obowiązku czy prawa w zakresie przedmiotowym, czyli polegają na odmiennym ich ukształtowaniu w porównaniu ze skonstruowaną w tym zakresie ustawową pozycją finansującego. Modyfikacje podmiotowe sprowadzają do nałożenia na korzystającego, osobę trzecią lub podmiot związany z umową leasingu ustawowego obowiązku finansującego lub przyznania im ustawowego uprawnienia finansującego. Powyższe odbywa się na zasadach ogólnych w drodze zastosowania instytucji przejęcia długu (art. 519 i n. k.c.) bądź cesji wierzytelności (art. 509 i n. k.c.). Przejęcie długu lub przelew wierzytelności na osobę trzecią skutkuje uzyskaniem przez taką osobę statusu podmiotu związanego z umową leasingu. W sytuacji zastrzeżenia w umowie leasingu, że korzystający spełni określony obowiązek na rzecz osoby trzeciej lub podmiotu związanego z umową leasingu, w braku odmiennego zastrzeżenia, osoba taka lub taki podmiot może żądać bezpośrednio od korzystającego jego spełnienia (umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej – art. 393 k.c.). Niezależnie od powyższego osoba trzecia lub podmiot związany z umową leasingu może uczestniczyć w wykonaniu obowiązków finansującego na skutek skorzystania przez strony umowy leasingu, na zasadach ogólnych, z konstrukcji świadczenia przez osobę trzecią (art. 391 k.c.) albo zastrzeżenia w umowie finansującego z osobą trzecią zwolnienia dłużnika (finansującego) od obowiązku świadczenia (art. 392 k.c.). Konstrukcje te nie skutkują modyfikacjami podmiotowymi po stronie finansującego z uwagi na to, że nie prowadzą do nałożenia określonego jego obowiązku na osobę trzecią lub podmiot związany z umową leasingu. W pierwszym przypadku powstaje zobowiązanie przyrzekającego (finansującego) o funkcji zabezpieczającej i kompensacyjnej . Osoba trzecia jest zobowiązana wyłącznie wobec finansującego na podstawie odrębnego porozumienia od umowy leasingu. W drugim przypadku powstaje jedynie roszczenie finansującego wobec osoby trzeciej zapobieżenia żądaniu korzystającego realizacji określonego obowiązku od finansującego . Konstrukcje z art. 391 i 392 k.c. znajdą również zastosowanie w przypadku udziału w wykonaniu obowiązków finansującego podmiotów związanych z umową leasingu. Ponadto finansujący może powierzyć osobie trzeciej lub podmiotowi związanemu z umową leasingu realizację większości swoich obowiązków (art. 474 k.c.). Od modyfikacji podmiotowych należy odróżnić także sytuacje, kiedy na korzystającego zostają nałożone zobowiązania o charakterze podobnym do obowiązków finansującego, lecz w istocie odrębne i niezależne od nich. Trzecią kategorię tworzą modyfikacje odnoszące się do określenia przez strony umowy leasingu terminu lub miejsca realizacji obowiązków i praw finansującego (por. art. 454 i n. k.c.).

W rozdziale czwartym zostanie przedstawiona problematyka odpowiedzialności finansującego z tytułu niewykonania albo nienależytego wykonania umowy leasingu. Zakres jego odpowiedzialności kontraktowej wynika zarówno z zasad ogólnych (art. 471 i n. k.c.), jak i z ustawowego oraz umownego ukształtowania tych reguł, które w określonym zakresie uzupełniają albo kształtują ją w sposób odmienny. Znaczenie uzyskują tu też zmiany ustawowych obowiązków i praw finansującego. Uzupełnieniem ogólnych zasad odpowiedzialności kontraktowej finansującego są reguły odpowiedzialności za wady przedmiotu leasingu.

Niniejsza monografia stanowi zmodyfikowaną wersję rozprawy doktorskiej obronionej z wyróżnieniem w czerwcu 2018 r. na Wydziale Prawa i Administracji Uniwersytetu Marii Curie-Skłodowskiej w Lublinie.

W związku z ukazaniem się pracy drukiem mam wielki zaszczyt i przyjemność podziękować Pani Profesor Katarzynie Kopaczyńskiej-Pieczniak, promotorowi pracy, za podjęcie się trudu sprawowania opieki naukowej nade mną. Dziękuję przede wszystkim za życzliwość, wyrozumiałość, ogromną cierpliwość, bezustanną gotowość do pomocy i zaangażowanie.

Dziękuję Panu Profesorowi Andrzejowi Kidybie za umożliwienie mi rozpoczęcia pracy i rozwoju w Katedrze Prawa Gospodarczego i Handlowego, za wszelką życzliwość oraz wsparcie. Jestem wdzięczna za poświęcony czas oraz cenne uwagi, które umożliwiły nadać publikacji ostateczny kształt.

Dziękuję recenzentom, Pani prof. dr hab. Agnieszce Malarewicz-Jakubów oraz Panu prof. dr. hab. Aleksandrowi Jerzemu Witoszowi za trafne, szczegółowe uwagi i sugestie uwzględnione w monografii.

Chciałabym także podziękować Pracownikom Instytutu Prawa Cywilnego za nieocenioną pomoc i wsparcie.

W sposób szczególny dziękuję również mojej Rodzinie, której wiele zawdzięczam, że zawsze jest i wierzy we mnie. Jestem wdzięczna z całego serca za pomoc w opiece nad dziećmi w tym trudnym zarówno dla mnie, jak i dla nich okresie.