Piórkowska-Flieger Joanna, Fałsz dokumentu w polskim prawie karnym

W doktrynie prawa karnego, zwłaszcza dawnej, pojęcie fałszu dokumentu nie jest rozumiane jednolicie. Należy podkreślić, że w tym opracowaniu pojęcie - "fałsz dokumentu" jest ujmowane szeroko. Obejmuje swoim zakresem fałsz materialny dokumentu (art. 270 § 1 k.k.), bezprawne wypełnienie blankietu (art. 270 § 2 k.k.), fałsz intelektualny bezpośredni (art. 271 k.k.) i fałsz intelektualny pośredni (art. 272 k.k.). Z uwagi na to, że warunkiem karalności fałszu materialnego dokumentu jest cel użycia podrobionego lub przerobionego dokumentu jako autentycznego, a także - jak zakładam - warunkiem karalności bezprawnego wypełnienia blankietu jest cel użycia takiego dokumentu oraz ze względu na fakt, iż fałsz dokumentu w pozostałych postaciach jest najczęściej realizowany w tym właśnie celu, w książce są przedstawione również zagadnienia związane z użyciem fałszywego dokumentu (art. 270 § 1 i 2 k.k., art. 273 k.k.).

Fałsz dokumentu należy do tej kategorii czynów zabronionych, których karalność nie budzi żadnych wątpliwości. Jest ona, staram się to wykazać w rozdziale I książki, uzasadniona wieloma względami. Przede wszystkim rolą, jaką dokument odgrywa w każdej dziedzinie prawa. Jednym z warunków pewności obrotu prawnego jest jego przejrzystość, która może być osiągnięta właśnie przez dokumentowanie czynności prawnych w przewidzianej formie.

W doktrynie trafnie podnosi się, że istotą dokumentu jest ucieleśnienie zawartego w nim oświadczenia o znaczeniu prawnym, a wartość dowodowa dokumentu w obrocie prawnym na tym polega i dlatego wymaga tak surowej kary, że dzięki niemu prawnie relewantne oświadczenia uzyskują stałą, trwałą i niezmienną formę. Oświadczenia te stają się uchwytne, określone i ścisłe, w przeciwieństwie do niedających się nigdy dokładnie odtworzyć ustnych twierdzeń. Szczególną kategorią dokumentów są dokumenty procesowe. S. Waltoś podkreślił, że Kodeks postępowania karnego przywiązuje wielką wagę do dokumentowania czynności procesowych i innych. Autor ten stwierdził: "Czynność nie zapisana jest dla procesu prawie bez znaczenia. Nikt później nie powoła się na nią, wyniki jej zapadną w niepamięci". Znaczenie dokumentów z punktu widzenia przepisów prawa w konsekwencji powoduje, że również w życiu społecznym przypisuje się im bardzo ważną rolę.

W ostatnich latach nastąpił wzrost rozmiarów przestępczości skierowanej przeciwko dokumentom. Na ten stan rzeczy mogło złożyć się kilka czynników. Wśród nich należy wymienić zwiększenie liczby dokumentów występujących w obrocie, a także łatwy dostęp do urządzeń, które używane są przy sporządzaniu dokumentów, jak np. komputery, drukarki komputerowe oraz skanery. Przestępczość skierowana przeciwko dokumentom stanowi niewątpliwie wyzwanie zarówno dla organów wymiaru sprawiedliwości, jak i dla specjalistów z dziedziny kryminalistyki. Skuteczność przeciwdziałania popełnianiu czynów godzących w dokument zależy jednak nie tylko od działalności organów wymiaru sprawiedliwości, ale również od właściwego kształtowania i interpretowania przepisów karnych w tym zakresie.

Przestępstwo fałszu dokumentu zasługuje na uwagę z wielu względów. Między innymi z powodu ewolucji w ujmowaniu zespołu jego znamion i poglądów przedstawicieli doktryny w tej kwestii. Zagadnienia te zostały przedstawione w rozdziale II książki, gdzie ukazane zostały kierunki rozwoju ochrony prawnej dokumentów w różnych okresach historycznych. S. Walfisz słusznie podkreślił, że rzadko która z podstawowych kategorii prawa karnego ulegała w rozwoju dziejowym tak znacznym i zasadniczym zmianom w ustawodawstwie i teorii jak fałsz dokumentu. Natomiast K. Binding w 1904 r. pisał w odniesieniu do tej kwestii, że: "Żaden zespół znamion czynu przestępnego nie sprawia nauce takich trudności w zrozumieniu jego istoty, a praktyce - w posługiwaniu się tym pojęciem". Wprawdzie zespół znamion fałszu dokumentu zmieniał się na przestrzeni czasu, jednak niezmieniona pozostawała jego istota, jaką jest niezgodność z prawdą. Owa niezgodność z prawdą może przejawiać się w nieautentyczności dokumentu lub w nieodpowiadającej rzeczywistemu stanowi rzeczy treści dokumentu albo w obu tych elementach równocześnie.

Przedstawione w książce rozważania obejmują analizę znamion fałszu dokumentu i użycia fałszywego dokumentu na gruncie trzech polskich Kodeksów karnych. Uwzględnione są poglądy w tym zakresie reprezentowane przez przedstawicieli nauki prawa karnego, ukształtowane w okresie obowiązywania Kodeksów karnych z 1932 r., z 1969 r. i z 1997 r. Istotną wskazówką przy wykładni znamion czynów przewidzianych w art. 270-273 obowiązującego k.k. stały się również orzeczenia Sądu Najwyższego i sądów apelacyjnych.

Rozważania nakierowane są przede wszystkim na fałsz dokumentu w polskim prawie karnym, jednak obejmują one także uwagi dotyczące odpowiedzialności karnej za fałsz dokumentu na gruncie innych ustawodawstw karnych, m.in. w kodeksie karnym niemieckim, austriackim, szwajcarskim, francuskim, włoskim. Przedstawienie ukształtowania znamion fałszu dokumentu w ustawach karnych innych państw pozwala wysnuć wniosek, że w wielu z nich przepisy sankcjonujące fałsz dokumentu charakteryzują się stosunkowo dużą kazuistyką. W polskim Kodeksie karnym natomiast przepisy przewidujące odpowiedzialność karną za fałsz dokumentu zostały sformułowane w sposób syntetyczny, co bardziej odpowiada współczesnym zasadom techniki kodyfikacyjnej.

W polskiej literaturze prawniczej problem fałszu dokumentu jest często przedstawiany w aspekcie kryminalistycznym. Mniej natomiast uwagi poświęca się analizie tej problematyki z punktu widzenia dogmatyki prawa karnego. A przecież z zagadnieniem fałszu dokumentu wiąże się wiele wątpliwości interpretacyjnych. Rozbieżności dotyczą już samego rozumienia terminu dokument. Termin ten występuje na gruncie wszystkich dziedzin prawa i jest w nich różnie rozumiany. Zagadnieniom tym poświęcony został rozdział III książki.

Fałsz dokumentu i użycie fałszywego dokumentu nie wyczerpują katalogu czynów zabronionych, skierowanych przeciwko dokumentom, które przewidziane są w rozdziale XXXIV k.k. oraz w ustawach szczególnych. Problematyka związana z innymi czynami godzącymi w dokument została omówiona w rozdziale IV. Z uwagi na zakres tematu opracowania jest to prezentacja ogólna. Wydaje się jednak celowa ze względu na ten sam przedmiot czynności wykonawczej oraz przedmiot ochrony.

Wiele uwagi przestępstwu fałszu dokumentu poświęcono w niemieckiej nauce prawa karnego, zarówno dawnej, jak i współczesnej. Poglądy te zostały wykorzystane przy interpretacji znamion fałszu dokumentu na gruncie polskiego prawa karnego. Szczególnie dotyczy to tematyki zawartej w rozdziale V książki, czyli przedmiotu ochrony przepisów sankcjonujących czyny skierowane przeciwko dokumentom.

Istotną część rozważań zawartych w tym opracowaniu stanowi analiza poszczególnych form fałszu dokumentu na gruncie obowiązującego Kodeksu karnego. Poprzedzające je rozważania, w części historyczne i prawnoporównawcze, umożliwiły szczegółowy wgląd w konkretne rozwiązania kodeksowe, formułujące zespół typów czynów zabronionych godzących w dokument. W rozdziałach VI-IX przedstawiona jest analiza znamion fałszu materialnego dokumentu, bezprawnego wypełnienia blankietu, fałszu intelektualnego dokumentu oraz użycia podrobionego lub przerobionego dokumentu, bezprawnie wypełnionego blankietu i dokumentu zawierającego poświadczenie nieprawdy.

Rozdział X został poświęcony zagadnieniom szczególnym. Wywołują one wiele problemów, zarówno teoretycznych, jak i praktycznych.

W rozdziale XI zostały przedstawione zagadnienia dotyczące ustawowego zagrożenia czynów skierowanych przeciwko dokumentom w Kodeksie karnym oraz niektórych aspektów polityki karnej w zakresie przeciwdziałania fałszowi dokumentów.

Zgeneralizowane wnioski, nasuwające się na tle całości pracy, zamykają całość rozważań.

Powyższe uwagi wskazują na zakres problemów szczegółowych, pojawiających się w ramach analizy fałszu dokumentu na tle rozwiązań prawnokarnych. Wskazują one jednocześnie na zasadnicze cele tego opracowania; mają one zarówno aspekt poznawczy, jak też praktyczny. Poznając bliżej obowiązujące rozwiązania w zakresie kształtu ustawowych typów czynów godzących w dokument, można jednocześnie sformułować oceny prawidłowości analizowanych rozwiązań prawnokarnych od strony ich konstrukcji oraz ocenić wystarczalność zakresu tej ochrony.

Przyjęte założenia opracowania tematu badawczego nasuwają określone potrzeby metodologiczne. Badania opierają się w pierwszym rzędzie na analizie formalno-dogmatycznej polskich przepisów prawnokarnych w zakresie ochrony dokumentów, z wykorzystaniem literatury tematu oraz orzecznictwa sądowego. Dążenie do ukazania ochrony dokumentu na tle jej drogi rozwojowej nasunęło także potrzebę spojrzenia na ten problem w kontekście historycznym, jak również w pewnym stopniu prawnoporównawczym. Aspekt praktyczny, analizowanej w tym opracowaniu ochrony prawnej dokumentu, nakazał również uwzględnienie informacji statystycznej. W ten sposób możliwe było spojrzenie na przepisy karne, przewidujące ochronę dokumentu, w ich działaniu.