Cejmer Mirosław (red.), Napierała Jacek (red.), Sójka Tomasz (red.), Europejskie prawo spółek. T. IV. Spółki zagraniczne w Polsce

1. Czwarty tom "Europejskiego Prawa Spółek" poświęcony jest instytucjom prawnym znajdującym zastosowanie w stosunku do spółek zagranicznych, które - korzystając z zagwarantowanej w TWE swobody przedsiębiorczości (freedom of establishment) - prowadzą w Polsce działalność gospodarczą. Swoboda przedsiębiorczości umożliwia spółkom z innych państw członkowskich przenoszenie do Polski swej siedziby oraz zakładanie w Polsce spółek-córek, oddziałów, agencji i biur. W ramach swobody przedsiębiorczości spółki zagraniczne mogą również uczestniczyć w procesach restrukturyzacyjnych (łączenie się, podział), w tym także z udziałem spółki polskiej jako spółki przejmującej bądź nowo założonej. Korelatem swobody przedsiębiorczości jest zakaz jej ograniczania, a więc zakaz stosowania przez państwa Wspólnoty (także przez Polskę) środków, które - jak to ujmuje ETS - korzystanie ze swobody przedsiębiorczości mogą utrudniać albo czynić mniej atrakcyjnym.

2. Przepisy TWE o swobodzie przedsiębiorczości stosowane są przez ETS także wówczas, gdy ograniczona zostaje inna swoboda, a więc gdy określone przepisy krajowe ograniczają zarówno swobodę przedsiębiorczości, jak i swobodę przepływu kapitału (na przykład w sprawach tzw. złotych akcji) bądź swobodę świadczenia usług (na przykład wymóg posiadania przez przedsiębiorcę zagranicznego statusu osoby prawnej). Analizę treści swobody przedsiębiorczości oraz problemów granicznych między swobodą przedsiębiorczości a innymi swobodami zawiera opracowanie A.Gawrysiak-Zabłockiej zatytułowane "Swoboda przedsiębiorczości na tle innych swobód traktatowych". Autorka zauważa, że swobody traktatowe interpretowane są coraz szerzej, a jednocześnie przy dokonywaniu wykładni przepisów TWE dąży się do tego, aby nie dochodziło do nieuzasadnionych różnic pomiędzy poszczególnymi swobodami. Całkowite ujednolicenie reguł dotyczących swobód traktatowych nie jest jednak ani de lege lata możliwe, ani de lege ferenda celowe.

3. Przy zakładaniu przez spółkę zagraniczną oddziałów znajdują zastosowanie krajowe przepisy implementujące postanowienia jedenastej dyrektywy. W prawie polskim problematyka oddziałów spółek zagranicznych uregulowana została przede wszystkim w ustawie o swobodzie działalności gospodarczej oraz w ustawie o Krajowym Rejestrze Sądowym. W opracowaniu J. Napierały pt. "Oddział spółki zagranicznej w Polsce w świetle europejskiego prawa spółek" - obok ogólnych problemów dotyczących korzystania przez spółki zagraniczne ze swobody przedsiębiorczości - przedmiotem analizy są następujące zagadnienia: wpis do rejestru spółki pozornej, przedmiot działalności oddziału, firma oddziału, reprezentacja spółki zagranicznej oraz likwidacja oddziału. Ocena, czy poszczególne regulacje prawa polskiego są zgodne z przepisami pierwotnego i wtórnego prawa europejskiego zależy od przyjmowanego założenia dotyczącego zakresu swobody przedsiębiorczości oraz możliwości usprawiedliwienia ograniczania tej swobody.

4. Z punktu widzenia interesów wierzycieli spółki zagranicznej istotne jest to, które prawo chroni ich interesy: prawo państwa, w którym spółka została założona czy państwa, w którym prowadzi działalność gospodarczą. Problem ten analizuje T. Targosz w pracy "Sytuacja wierzycieli spółek zagranicznych w Polsce". Jego zdaniem prawem właściwym dla spółki zagranicznej w Polsce jest prawo państwa jej inkorporacji. Prawo to decyduje zarówno o wysokości kapitału zakładowego spółki, o odpowiedzialności wspólników oraz członków organów wobec wierzycieli spółki, jak i o odpowiedzialności za niezłożenie w terminie wniosku o ogłoszenie upadłości. Jeżeli natomiast chodzi o odpowiedzialność spółki za czyny niedozwolone, niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy, bezpodstawne wzbogacenie lub inne ustawowe (ale niezwiązane z prawem spółek) podstawy odpowiedzialności, właściwe będzie prawo wskazane przez odpowiednią normę prawa prywatnego międzynarodowego dla takich stosunków. Jednak reguły przypisania działań podmiotów pełniących funkcję organu lub w inny sposób mających związek ze spółką do tej spółki podlegają jej statutowi personalnemu.

5. Sposób ochrony spółek zagranicznych oraz innych uczestników obrotu gospodarczego z udziałem tych spółek wyznaczają przepisy proceduralne. W Polsce zasadnicze znaczenie dla sądów krajowych przy rozstrzyganiu sporów, w których wyłania się element obcy, uzyskały przepisy europejskiego prawa procesowego cywilnego regulujące w sposób jednolity niektóre aspekty prawa procesowego cywilnego w państwach członkowskich Unii Europejskiej. Problem ten jest przedmiotem opracowania P. Grzegorczyka pt. "Zagraniczne spółki handlowe w europejskim prawie procesowym cywilnym". Autor zwraca uwagę, że specyfika działalności gospodarczej prowadzonej w formie spółki nie została uznana za wystarczający argument dla stworzenia szczególnego reżimu jurysdykcji krajowej lub uznawania zagranicznych orzeczeń w sprawach, których stronami byłyby tego rodzaju podmioty. Opracowanie poświęcone jest następującym węzłowym i doniosłym z punktu widzenia praktyki obrotu zagadnieniom: ogólna jurysdykcja krajowa oparta na siedzibie spółki, granice i następstwa zastrzeżenia wyłącznej jurysdykcji krajowej na rzecz państwa siedziby spółki w niektórych sprawach ze stosunku spółki, a także perspektywy, jakie w sprawach "spółkowych" otwierają łącznikiforum solutionis oraz miejsca położenia oddziału spółki. Ponadto przedstawione zostały możliwości umownego określenia przez wspólników jurysdykcji krajowej w sprawach ze stosunku spółki.

6. Doniosłe praktycznie i budzące kontrowersje w nauce prawa relacje między międzynarodowym postępowaniem upadłościowym a międzynarodowym prawem spółek analizuje W. Klyta w opracowaniu zatytułowanym "Wybrane problemy wiążące się z upadłością spółki private limited company by shares podlegającej prawu angielskiemu z rzeczywistą siedzibą w Polsce". Statut personalny spółki obejmuje swym zakresem wszystkie zagadnienia związane z jej powstaniem, działalnością i likwidacją. Natomiast do statutu upadłościowego należą wszystkie zagadnienia materialnoprawne i procesowe wiążące się z wszczęciem postępowania upadłościowego. Autor podziela pogląd, zgodnie z którym dopuszczalne jest zastosowanie instrumentów chroniących wierzycieli spółki przewidzianych w państwie jej rzeczywistej siedziby. Dotyczy to także polskich przepisów o odpowiedzialności za niezgłoszenie upadłości przez osoby reprezentujące angielską limited.

7. K. Oplustil i M. Spyra przygotowali opracowanie pt. "Fuzja transgraniczna z udziałem polskich spółek kapitałowych w świetle prawa europejskiego i polskiego". Autorzy zwracają uwagę między innymi na praktyczne znaczenie procesu połączenia polskiej spółki zależnej z zagraniczną spółką dominującą, która rozpoczyna w ten sposób bezpośrednie zaangażowanie w działalność prowadzoną na terytorium Polski. Połączenie może być także sposobem zakończenia działalności spółki zagranicznej w Polsce w sytuacji, gdy spółka zagraniczna zostanie przejęta przez podmiot polski. Poza tym - dzięki wykorzystaniu połączenia transgranicznego (zwłaszcza w postaci tzw. downstream merger) - można osiągnąć efekt przeniesienia siedziby statutowej i zmiany statutu personalnego spółki. Autorzy pozytywnie oceniają planowaną regulację fuzji transgranicznych przewidzianą w projekcie ustawy nowelizującej kodeks spółek handlowych.

8. O korzystaniu przez spółki zagraniczne ze swobody przedsiębiorczości przesądza w znacznej mierze także - a może przede wszystkim - prawo podatkowe. Ponieważ sfera podatków bezpośrednich nie leży w gestii Wspólnoty, państwa członkowskie w sposób suwerenny tworzą własne systemy podatkowe. Państwa członkowskie są jednak zobowiązane do regulowania tej materii z poszanowaniem prawa wspólnotowego. Poszanowanie prawa wspólnotowego wymaga respektowania przede wszystkim: zakazu dyskryminacji (w powiązaniu z zasadą równego traktowania) oraz zakazu ograniczeń swobód rynkowych, w tym swobody przedsiębiorczości. Treść i granice tych zakazów kształtuje orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości, które jest przedmiotem opracowania M. Jamrożego zatytułowanego "Orzecznictwo ETS w zakresie opodatkowania dochodów spółek".

9. Ekspansja spółki zagranicznej może być także rezultatem oferowania inabywania akcji spółki posiadającej swą siedzibę w jednym państwie członkowskim na rynku papierów wartościowych innego państwa członkowskiego. Emisja taka, jakkolwiek nie powoduje przeniesienia ani statutowej, ani faktycznej siedziby spółki-emitenta z jednego państwa do drugiego, to jednak prowadzi do przejścia części akcji takiej spółki w ręce podmiotów zamieszkałych lub mających swe siedziby w innym państwie członkowskim. Podmioty przejmujące spółkę korzystają zarówno ze swobody przedsiębiorczości, jak i ze swobody przepływu kapitału. Przejmowanie spółek publicznych ułatwia zasada jednolitego paszportu, zgodnie z którą prospekt emisyjny zatwierdzony w rodzimym państwie członkowskim ważny jest (do celów publicznej oferty lub dopuszczenia do obrotu) w państwie przyjmującym, o ile powiadomiony zostanie właściwy organ. Instytucja ta została przedstawiona przez J. Jerzmanowskiego w opracowaniu "Zasada jednolitego paszportu - wybrane uwagi dotyczące obowiązku prospektowego".

10. Omawiane problemy są kontrowersyjne w nauce prawa, a zarazem doniosłe z praktycznego punktu widzenia. Dotyczy to także praktyki polskiej, która musi liczyć się z tym, że w coraz większym stopniu spółki zagraniczne korzystające ze swobody przedsiębiorczości będą prowadziły działalność gospodarczą w Polsce.

prof. dr hab. Jacek Napierała

prof. UAM w Poznaniu