Opalski Adam, Europejskie prawo spółek

Spośród zróżnicowanych dziedzin prawa prywatnego, podlegających wpływowi prawa europejskiego, prawo spółek należy do sfer, w których oddziaływanie to jest szczególnie silne. Historycznie rzecz biorąc, prawo spółek stanowiło pierwszy obszar prawa prywatnego, poddany na szeroką skalę zabiegom integracyjnym. Dyrektywa o jawności danych o spółkach z 1968 r. jest uznawana za pierwszy akt harmonizacyjny z dziedziny prawa prywatnego w ogóle. Dziś zespół europejskich regulacji obejmuje takie zagadnienia, jak transparentność stosunków organizacyjnych i majątkowych spółek, sporządzanie sprawozdań finansowych i ich badanie, kapitał zakładowy, ład korporacyjny spółek publicznych, spółki jednoosobowe, restrukturyzacje spółek w relacjach krajowych i transgranicznych, przejęcia spółek. Prawo pierwotne chroni podmiotowość spółek z państw członkowskich na terytorium całej Unii Europejskiej i przyznaje im prawo do przeniesienia centrum działalności do innego kraju. Istnieje także możliwość powoływania do życia ponadnarodowych (unijnych) typów spółek: spółki europejskiej i europejskiego zgrupowania interesów gospodarczych, zapewniających transgraniczną koncentrację kapitałów oraz międzynarodową kooperację.

Ostatnie dziesięciolecie to okres przemian w europejskim prawie spółek. Zmianie uległa filozofia regulacyjna: odstąpiono od idei kompleksowej harmonizacji prawa spółek na rzecz dążenia do realizacji inicjatyw wyłącznie punktowych w tych obszarach, w których jest to niezbędne do urzeczywistnienia wspólnego rynku i ochrony zagrożonych dóbr. Dyskusja nad unowocześnieniem prawa spółek zaowocowała przyjęciem nowych regulacji w sferze ładu korporacyjnego spółek publicznych, uchwaleniem dyrektywy o transgranicznym łączeniu się spółek, unowocześnieniem instytucji kapitału zakładowego, a także otwarciem spółek na korzystanie z nowych technologii. Precedensowe wyroki Trybunału Sprawiedliwości interpretujące przepisy Traktatu Rzymskiego wyegzekwowały prawo spółek do transgranicznej zmiany miejsca lokalizacji, przełamując część uciążliwych barier wynikających z partykularnych rozwiązań prawa kolizyjnego i materialnego państw członkowskich.

Przemiany w europejskim prawie spółek znajdują odzwierciedlenie w prawie polskim w postaci nowelizacji Kodeksu spółek handlowych i innych ustaw, służących transpozycji dyrektyw. Implementacja dyrektyw dotyczących: transgranicznego łączenia się spółek , unowocześnienia kapitału zakładowego i wykonywania niektórych praw akcjonariuszy spółek publicznych determinuje najważniejsze kierunki zmian w polskim prawie spółek od chwili uchwalenia Kodeksu spółek handlowych w 2000 r. Modernizacja dyrektywy o jawności danych o spółkach wymusiła reformę Krajowego Rejestru Sądowego . Unijne rekomendacje wpłynęły także w pewnym stopniu na kształt tworzonych w Polsce kodeksów dobrych praktyk korporacyjnych, wyznaczających standardy ładu korporacyjnego spółek publicznych.

W ostatnich latach zaznaczył się wzrost zainteresowania europejskim prawem spółek w Polsce. Zainteresowanie wpisuje się w ogólny rozwój nauki prawa spółek (prawa handlowego i gospodarczego). Proces ten jest stymulowany transpozycją najnowszych dyrektyw, aktywnością orzeczniczą Trybunału Sprawiedliwości oraz inicjatywami legislacyjnymi organów prawodawczych Unii. W polskim piśmiennictwie ukazały się wprawdzie pozycje monograficzne oraz liczne rozprawy problemowe, brakuje jednak opracowania, które prezentowałoby w sposób całościowy dorobek prawa europejskiego z perspektywy najważniejszych zasad oraz analizowałoby oddziaływanie prawa unijnego na polskie prawo spółek. Zainteresowanie europejskim prawem spółek w doktrynie nie koresponduje z odpowiednią uwagą ze strony judykatury: ciągle jeszcze prawo unijne odgrywa marginalną rolę w polskich sądach. Dyrektywa prounijnej wykładni prawa krajowego jest często lekceważona, a jej miejsce zajmuje formalistyczna interpretacja językowa, oderwana od funkcji i celów instytucji, determinowanych unijnym pierwowzorem. Europejskie prawo spółek jest również niedostatecznie uwzględniane w programach nauczania prawa handlowego w Polsce. Programy te niewolniczo naśladują systematykę kodeksową, ze szkodą dla analizy zbudowanej wokół najważniejszych instytucji prawa spółek, z reguły o uniwersalnym charakterze, wykraczającym poza dany typ spółki. Tymczasem europejskie prawo spółek pozwala dostrzec istotę i sens instytucji prawa krajowego poprzez analizę ich unijnego wzorca.

Ambicją autora jest ukazanie, że europejskie prawo spółek nie stanowi przypadkowego zbioru fragmentarycznych rozwiązań (w większości aplikowanych do systemów praw krajowych państw członkowskich), które mogą być analizowane w oderwaniu od siebie, lecz tworzy spójny system. Jego centralne elementy wyznacza dążenie do zapewnienia transparentności spółek w wymiarze organizacyjnym i finansowym oraz ochrona udziału kapitałowego akcjonariuszy, uzupełniana o instrumenty nowoczesnego ładu korporacyjnego w spółkach publicznych. Wspomniane cele determinują zarówno reżim bieżącego funkcjonowania spółek, jak i dokonywania czynności strukturalnych (zmiany kapitałowe, łączenie, podział, przejęcia). Prawo unijne oddziałuje nie tylko na materialne prawo spółek, lecz wyznacza także standardy prawa prywatnego międzynarodowego państw członkowskich w zakresie, w jakim jest to konieczne dla realizacji idei wspólnego rynku. Polskie piśmiennictwo nie podjęło dotąd wysiłku zmierzającego do systematyzacji dorobku europejskiego dotyczącego spółek oraz umiejscowienia go w szerszym kontekście nie tylko instytucji materialnego prawa spółek, lecz także prawa kolizyjnego. Książka ma stanowić przewodnik po złożonych i nierzadko zawiłych źródłach, instytucjach i koncepcjach prawa unijnego, rodzaj „anatomii” europejskiego prawa spółek. Dlatego analizę poszczególnych instytucji poprzedza zwykle prezentacja ich funkcji w systemie prawa spółek.

Moment publikacji opracowania wydaje się korzystny: dobiegła bowiem końca faza największej modernizacji europejskiego prawa spółek od chwili jego powstania, jednocześnie działania modernizacyjne znalazły wyraz w regulacjach prawa krajowego, a zatem jest możliwe prześledzenie reform w prawie polskim. W najbliższej perspektywie proces unowocześniania europejskiego prawa spółek będzie kontynuowany, jednak na mniejszą skalę.

Główna teza opracowania sprowadza się do wykazania, że konfrontacja prawa unijnego z prawem polskim ukazuje potrzebę dalszych reform polskiego prawa spółek. Wobec odstąpienia od idei całościowej harmonizacji i przyznania spółkom prawa transgranicznej zmiany miejsca lokalizacji, zadaniem prawa unijnego jest wyznaczanie warunków ramowych funkcjonowania spółek, korygowanie rozwiązań krajowych w interesie ochrony wspólników i osób trzecich oraz stymulowanie rozwoju relacji transgranicznych, zaś ciężar kompleksowej modernizacji spoczywa na prawodawcach krajowych. Potrzeba reform jest podyktowana z jednej strony koniecznością pełnego dostosowania prawa polskiego do prawa europejskiego w kilku kwestiach, z których część ma istotne znaczenie dla właściwego funkcjonowania podstawowych instytucji polskiego prawa spółek (wyznaczanie statutu personalnego spółek, zasady jawności materialnej Krajowego Rejestru Sądowego, oferty przejęcia spółek publicznych). Z drugiej strony potrzeba reform wynika z ogólnych uwarunkowań europejskich: wzrostu znaczenia transgranicznej aktywności spółek oraz działań modernizacyjnych podejmowanych w wielu państwach członkowskich, często w bezpośredniej odpowiedzi na przemiany w europejskim prawie spółek (reforma struktury majątkowej spółek kapitałowych, wprowadzenie standardów nowoczesnego ładu korporacyjnego). Prawo polskie nie powinno pozostawać na marginesie tych dynamicznych zjawisk.

Historia nowoczesnego prawa spółek w Europie, sięgająca pierwszej połowy XIX w., to przede wszystkim historia reform. Były one często stymulowane skandalami korporacyjnymi, kryzysami i bankructwami spółek. Przychodziły wprawdzie zbyt późno z perspektywy podmiotów, których interesy zostały naruszone, jednak przyczyniły się walnie do modernizacji prawa spółek i wpłynęły na jego obecny kształt. Również historia europejskiego prawa spółek, zapoczątkowana w połowie XX wieku, to historia permanentnej reformy, determinowanej przede wszystkim ścieraniem się przeciwstawnych dążeń do integracji prawa spółek i zachowania autonomii systemów krajowych. Konflikty i kontrowersje na poziomie europejskim odzwierciedlają w dużej mierze dylematy krajowych legislatorów. Ewolucja europejskiego prawa spółek jest procesem fascynującym, bo ukazuje obrazowo uniwersalne tendencje nowoczesnego prawa spółek: odstąpienie od siedziby rzeczywistej jako wyznacznika statutu personalnego spółek, upadek dogmatu o ochronnej funkcji kapitału zakładowego, wzrost znaczenia instrumentów transparentności spółek jako centralnego narzędzia regulacyjnego prawa spółek, proces konwergencji systemów organizacyjnych rady dyrektorów i rady nadzorczej, dążenie do przyznania inwestorom efektywnych instrumentów władztwa korporacyjnego w spółkach publicznych. Wszystkie te procesy wpływają na globalne zbliżanie się do siebie systemów prawa spółek, jeszcze do niedawna postrzeganych jako przeciwstawne, w szczególności na powstanie zbieżności między prawem kontynentalnym i common law.

Biorąc pod uwagę kulturową różnorodność systemów prawnych państw członkowskich, różnice w postrzeganiu funkcji i zadań prawa spółek oraz odmienne uwarunkowania społeczne i historyczne poszczególnych państw, integrację prawa spółek w Europie należy ocenić jako niewątpliwy sukces. Nawet jeżeli uwzględnić wszystkie mankamenty legislacji europejskiej (od których ukazywania autor nie stroni w opracowaniu), dorobek prawa europejskiego trzeba uznać za znaczący. Znawcy problematyki stwierdzili:

„In light of the economic importance and volume of transnational corporate activity on the one hand, and the numerous and sometimes fundamental differences in the various national company and particularly capital market laws on the other, the endeavor to bring about European legal harmonization seems bold, if not indeed utopian. In fact, any attempt to move all six (then ten and now twelve) equal nation states toward harmonization in the central area of their legal systems would have very little prospect of success. Nevertheless, in the Treaty of Rome the EC Member States declared themselves ready for such legal harmonization, and the drafters of the Treaty must have considered company law harmonization a key to European integration” .

Złożoność regulacji europejskich dotyczących spółek i długi okres ich wypracowywania powodują, że zebrane na tym polu doświadczenia mogą okazać się cenne także w innych obszarach prawa prywatnego, gdzie unijny dorobek jest o wiele skromniejszy. Pięćdziesiąt lat procesu integracji prawa spółek obrazuje trudności, jakie wiążą się ze zbliżaniem prawa prywatnego w Europie. Są one wywołane stanem zasadniczego napięcia między różnorodnością systemów prawych państw członkowskich a uwarunkowaniami wspólnego rynku. Europejskie prawo spółek dowodzi, że tylko wyczerpująca analiza funkcji i celów unifikacji i harmonizacji prawa, połączona z pogłębionymi badaniami prawnoporównawczymi, a także wykorzystanie zróżnicowanego spektrum instrumentów prawodawczych pozwala na znalezienie właściwej równowagi między potrzebą zbliżania prawa prywatnego a dążeniem do zachowania autonomii krajowych porządków prawnych. W tym sensie trudno przecenić wkład unijnego prawa spółek w proces europejskiej integracji. Pragnę podziękować Panu Profesorowi Andrzejowi W. Wiśniewskiemu za recenzję pracy. Książkę dedykuję moim Bliskim.

Warszawa, marzec 2010 r.