Margoński Marcin, Europejskie poświadczenie spadkowe. Charakter i konstrukcja prawna

Uchwalenie rozporządzenia spadkowego przyniosło szereg istotnych zmian w systemach prawnych państw członkowskich Unii Europejskiej związanych tym aktem prawnym . Wprowadzenie przez prawodawcę unijnego europejskiego poświadczenia spadkowego (EPS) uznane zostało w piśmiennictwie za zmianę o charakterze rewolucyjnym . Podkreśla się też, że poświadczenie to odgrywa kluczową rolę w systemie regulacyjnym samego rozporządzenia . W polskim systemie prawnym poświadczenie stanowi trzeci – obok postanowienia o stwierdzeniu nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego i aktu poświadczenia dziedziczenia – tryb legitymowania spadkobierców i zapisobierców windykacyjnych.

W 2015 r. Instytut Wymiaru Sprawiedliwości zlecił mi przygotowanie opracowania pt. Charakter prawny europejskiego poświadczenia spadkowego. Analiza prawnoporównawcza aktu poświadczenia dziedziczenia i europejskiego poświadczenia spadkowego. Miało ono stanowić pierwszą pomoc dla polskich sędziów i notariuszy, którzy w związku ze sprawami o wydanie EPS skonfrontowani byli z nową instytucją prawną. Przygotowanie tego opracowania zakończyło się w grudniu 2015 r. Wyniki przedstawione zostały na seminarium, które odbyło się 27.10.2016 r. w Instytucie. Przebieg dyskusji i rozmowy kuluarowe uświadomiły mi potrzebę dalszej pogłębionej analizy tej instytucji prawnej. Doprowadziło to w rezultacie do powstania niniejszej książki.

Potrzebę głębszego opracowania tematu potwierdziły nie tylko ekscesy orzecznicze w Polsce . Początkowe trudności są nieuniknione przy głębokich zmianach, takich jak wynikająca z rozporządzenia spadkowego rezygnacja z wyłącznej jurysdykcji sądów polskich w zakresie nieruchomości spadkowych położonych w Polsce. Toczony nadzwyczaj żywo dyskurs niemieckojęzyczny na temat treści rozporządzenia zaczął natomiast przynosić sygnały, że nie tylko część – bynajmniej nie marginalna – niemieckiej doktryny przyjmuje w odniesieniu do europejskiego poświadczenia spadkowego założenia znacząco odmienne od tego, co wydawać by się mogło communis opinio z polskiego punktu widzenia, ale też że założenia takie zaczynają wpływać na niemieckie orzecznictwo sądów wyższych instancji .

Oddając do druku niniejszą pracę, czuję się zobligowany – dla zachowania należytej transparentności dyskursu – poinformować czytelnika, że byłem jako notariusz osobiście i aktywnie zaangażowany w dwie sprawy, które doprowadziły do wydania przez TSUE wyroków odnoszących się do problemów szczegółowych, których nie sposób jest pominąć w toku dalszych wywodów . Pierwszą była sprawa C-218/16, Kubicka , dotycząca skutków rzeczowych zapisów windykacyjnych w systemach prawnych państw członkowskich nieprzewidujących tego rodzaju zapisów, a szerzej rozgraniczenia statutu spadkowego od statutów rzeczowego i rejestrowego. Drugą była sprawa C-658/17, WB , dotycząca kwalifikacji polskiego aktu poświadczenia dziedziczenia jako orzeczenia albo dokumentu urzędowego w rozumieniu rozporządzenia spadkowego. Obie zostały zainicjowane przez odmowy czynności notarialnych dokonane przeze mnie jako zastępcę notarialnego, które spowodowały skierowanie przez Sąd Okręgowy w Gorzowie Wielkopolskim stosownych pytań prejudycjalnych . W samych postępowaniach prejudycjalnych reprezentowałem notariusz, w imieniu której dokonane zostały odmowy, biorąc w obu przypadkach aktywny udział w rozprawach przed Trybunałem.

Jedynie na marginesie – w zakresie znaczenia prymatu umów bilateralnych z państwami trzecimi dla funkcjonowania EPS – wspominane będzie dalej również pytanie prejudycjalne w sprawie C-387/20, OKR , które skierowane zostało do TSUE przez notariusza w fazie rozpatrywania przez niego zażalenia na odmowę dokonania czynności notarialnej. Pytanie to sformułowałem osobiście, występując jako zastępca notarialny notariusz rozpatrującej zażalenie .

Tak silne zaangażowanie we wspomniane sprawy każe mi nie tylko uprzedzić o nim czytelników, ale też zachować w dyskursie doktrynalnym rezerwę i powstrzymać się od bezpośredniego komentowania tych postępowań i zapadłych w nich orzeczeń. Ze względu na ich znaczenie systemowe nie można ich jednak pominąć w toku dalszych wywodów, zwłaszcza orzeczeń TSUE w sprawach C-218/16, Kubicka, oraz C-658/17, WB. Dylemat ten zdecydowałem się rozwiązać w ten sposób, że nie będę przedstawiał w niniejszej książce toku sporów na temat wykładni rozporządzenia spadkowego, które legły u podstaw obu spraw . Przedmiotem analizy będą natomiast – choć także z zachowaniem stosownej rezerwy – dalsze systemowe skutki obu orzeczeń.

Niniejsza praca nie powstałaby bez życzliwego wsparcia wielu osób i instytucji. W pierwszej kolejności chciałbym podziękować notariusz w Słubicach Przemysławie Bac, która jako moja patron i pracodawca przez wiele lat wspomagała i umożliwiała mój rozwój naukowy, wykazując przy tym ogromną dozę cierpliwości. W rozstrzygającym momencie pomocną dłoń wyciągnął do mnie prof. zw. dr hab. Andrzej J. Szwarc, który po obronie przeze mnie doktoratu zgodził się na kontynuowanie pracy naukowej z pozycji pozaetatowego współpracownika Polsko-Niemieckiego Instytutu Badawczego w Collegium Polonicum w Słubicach, umożliwiając tym samym m.in. codzienną pracę w bibliotekach Uniwersytetu Europejskiego Viadrina we Frankfurcie nad Odrą i Uniwersytetu Adama Mickiewicza w Poznaniu.

Oprócz wspomnianych dwóch bibliotek uniwersyteckich w Poznaniu i Frankfurcie nad Odrą prace nad niniejszą książką prowadzone były w Instytucie Prawa Zagranicznego i Prawa Prywatnego Międzynarodowego Maxa Plancka w Hamburgu, gdzie dzięki uzyskanemu stypendium dane było mi spędzić sierpień i wrzesień 2018 r., korzystając z idealnych warunków do pracy naukowej. Zgody na krótkotrwałe korzystanie z biblioteki w ramach pracy nad niniejszym opracowaniem udzielane mi były także w Trybunale Sprawiedliwości Unii Europejskiej w Luksemburgu. W charakterze gościa dane było mi korzystać z biblioteki Wydziału Prawa, Administracji i Ekonomii Uniwersytetu Wrocławskiego, biblioteki Wydziału Prawa i Administracji Uniwersytetu Warszawskiego, a także biblioteki Wydziału Prawa Uniwersytetu w Heidelbergu. Wszystkim tym instytucjom składam podziękowania.

Nieoceniona była pomoc logistyczna, której na Uniwersytecie Europejskim Viadrina udzielili mi koledzy – Robert Feind, a potem Krzysztof Paluch. Za pomoc w zakresie źródeł francuskich dziękuję Annie Wysockiej-Bar, a w zakresie źródeł niderlandzkich – Sabine Heijning. Za wsparcie logistyczne w Luksemburgu wdzięczny jestem moim tamtejszym gospodarzom. Dobrze wiedzieć, że w Wielkim Księstwie są jeszcze miejsca, gdzie człowieka budzi nad ranem pianie koguta. Villmools Merci.

40 rok życio przinosi mi prawie dwa gyszynki. Po poru latach udowo sie zakōńczyć robota nad tōm ksiōnżkōm. Pod kōniec czyrwca na świat przichodzi moja cera. Tak beitla, jak i zakōńczynie ksiōnżki zawdziynczōm mojij ślubnyj – Justynie. Jejij tyż dedykowano je ta ksiōnżka – z wdziyncznościōm za wielgo ściyrpliwość i mōndrość.

Góra Świętej Anny/Sankt Annaberg, maj 2021

W języku niemieckim mawia się, że mieć rację i uzyskać akceptację tej racji przez innych to dwie różne kwestie . Podobnie może być ze statusem spadkobiercy czy zapisobiercy windykacyjnego. Nabycie go na gruncie prawa materialnego to jedno, ale wykonywanie nabytych uprawnień może warunkować stosowne wylegitymowanie się przez uprawnionego. Bez wykazania i uznania przymiotu spadkobiercy (zapisobiercy windykacyjnego) w obrocie prawnym przymiot ten może mieć znaczenie porównywalne do nieuznawanej przez nikogo racji. Wylegitymowanie spadkobiercy jest szczególnie istotne w systemach prawnych opierających się na zasadzie sukcesji generalnej z mocy prawa, gdzie brak jest aktów władczych organów państwa stanowiących przesłankę nabycia statusu spadkobiercy lub nabycia majątku spadkowego .

Celem niniejszej pracy jest udzielenie odpowiedzi na pytanie o charakter EPS jako instrumentu wykazywania sukcesji spadkowej. Próbę udzielenia odpowiedzi na to pytanie poprzedzi analiza sposobu, w jaki omawiana instytucja prawna została konstrukcyjnie ukształtowana na poziomie prawa unijnego. Owa analiza ma znaczenie przynajmniej na dwóch płaszczyznach. Po pierwsze, uchwycenie koncepcji tej instytucji wpływa na wykładnię szeregu rozwiązań szczegółowych – w tym proceduralnych – przyjętych w samym rozporządzeniu spadkowym. Będzie się to odbywało w procesie sądowej wykładni rozporządzenia dokonywanej przez TSUE oraz sądy w poszczególnych państwach członkowskich. Po drugie, istotny dla funkcjonowania EPS będzie sposób dokonania wdrożenia tej instytucji prawnej do krajowych porządków prawnych, w szczególności – uregulowania szeregu kwestii procesowych pozostawionych uznaniu krajowych prawodawców. To dokonane – czasem naprędce – wdrożenie w prawie krajowym będzie rodziło wiele problemów interpretacyjnych, a przede wszystkim będzie wymagało dokonywania weryfikacji poprawności i celowości przyjętych rozwiązań. W procesie wykładni prawa krajowego służącego wdrożeniu instytucji EPS sposób ukształtowania tej ostatniej instytucji przez prawodawcę unijnego będzie miał tym większe znaczenie.

Odpowiedź na pytanie, czym dokładnie jest w swej konstrukcji EPS, Europejczycy z państw członkowskich stosujących rozporządzenie spadkowe są winni nie tylko sobie samym (w poszczególnych państwach członkowskich) i sobie wzajemnie (na płaszczyźnie unijnej). Wprowadzając do obiegu prawnego tego rodzaju instrument legitymacyjny w obszarze prawa spadkowego, są taką odpowiedź winni również państwom trzecim, które nieuchronnie będą z nim konfrontowane. Jakkolwiek wygodną nie byłaby konstatacja, że EPS stanowi instrument sui generis prawa unijnego – Szwajcarom, Norwegom czy Argentyńczykom, którzy na gruncie własnego prawa mogą być zmuszeni do oceny jego skutków, należą się nieco bardziej precyzyjne wyjaśnienia pomocne w dokonaniu kwalifikacji tego instrumentu.

Wiele publikacji o charakterze monograficznym dotyczących modelu europejskiego instrumentu poświadczania sukcesji spadkowej ukazało się w fazie koncepcyjnej przygotowań do działań prawodawcy unijnego na tym polu . Ich przydatność przy analizie instytucji EPS już po opracowaniu i przyjęciu rozporządzenia jest obecnie ograniczona.

W literaturze przedmiotu powstałej już po przyjęciu rozporządzenia spadkowego na wzmiankę zasługuje kilka szerszych opracowań dotyczących EPS. Pierwszym jest hiszpańska praca doktorska Isidoro Antonio Calvo Vidal . W języku niderlandzkim ukazała się praca doktorska Elise Goossens , zaś w języku włoskim monografia Ilarii Riva . Aspektom szczegółowym poświadczenia poświęcone są, przygotowane w języku niemieckim, rozprawy doktorskie Linusa Konvalin , Anny-Kathariny Trittner i Alice Margarethe Möller . Ich ukazanie się nie wyczerpuje tematu na płaszczyźnie europejskiej, gdzie judykaty TSUE współkształtujące instytucję prawną EPS powinny być poprzedzone analizami prawa unijnego prowadzonymi z perspektywy różnych systemów prawnych państw członkowskich. Ze względu na barierę językową pojawienie się wspomnianych opracowań nie wpływa też na zapotrzebowanie na pogłębioną analizę materii w języku polskim.

Potrzeba analizy instytucji EPS z perspektyw różnych państw członkowskich wynika z wpływu, jaki bagaż własnego języka prawniczego, siatki instytucjonalnej i rozwiązań systemowych własnego prawodawstwa wywiera na proces wykładni rozporządzenia spadkowego – i to zarówno po stronie autora prowadzącego wywód, jak i czytelników będących odbiorcami tego wywodu. Europejskie poświadczenie spadkowe jest instytucją prawa unijnego, a regulujące je przepisy podlegają oczywiście wykładni autonomicznej. Automatyczne przenoszenie jakichkolwiek rozwiązań krajowych jest tu poważnym błędem warsztatowym i sporym nietaktem. Zdarza się to jednak wszystkim uczestnikom dyskursu. Przy całym wysiłku intelektualnym zmierzającym do zachowywania reguł wykładni autonomicznej, który będzie w założeniu towarzyszył również dalszym wywodom, żaden prawnik intensywnie parający się określoną dziedziną prawa merytorycznego nie jest w stanie uwolnić się od założeń i wyobrażeń zakorzenionych we własnym prawie krajowym. Założenia te przenikają bowiem w sposób nieuświadomiony choćby do języka, przy użyciu którego bierze się udział w dyskursie . Dlatego uczciwość wymaga zdefiniowania, z jakiej perspektywy przystępuje się do procesu wykładni, próby uchwycenia wpływu tej perspektywy na własny sposób myślenia i ujawnienia tych okoliczności odbiorcy.

Autor niniejszego opracowania wykonuje zawód notariusza na Górnym Śląsku, a wykształcenie prawnicze odebrał w Niemczech i w Polsce. Konstrukcje polskiego i niemieckiego prawa i postępowania spadkowego są więc jego matecznikiem. Oba systemy prawne należą zaś do grupy systemów opierających sukcesję spadkową na mechanizmie sukcesji generalnej, rozumianej – gdyż również to pojęcie warto bliżej sprecyzować – jako zakładającej jedność przedmiotu przejścia (jeden spadek), jednolitość sposobu nabycia (jeden akt nabycia), jedność czasu (jeden moment przejścia) i powodu sukcesji . Jak wykażą dalsze uwagi prawnoporównawcze, oba systemy przyjęły jednak nieco rozbieżne modele instrumentów prawnych służących wykazywaniu owej sukcesji w obrocie prawnym.

Owym instrumentom i ich konstrukcji będzie w dużej mierze poświęcona niniejsza książka. W toku dalszych wywodów używane będzie przy tym pojęcie instrumentów legitymacyjnych. Zostało ono przyjęte na potrzeby niniejszej pracy z braku lepszego określenia prawnego na gruncie rozporządzenia spadkowego . W znaczeniu stosowanym dalej obejmuje ono orzeczenia, dokumenty urzędowe, a potencjalnie również ugody sądowe służące wykazaniu statusu beneficjenta prawa spadkowego (spadkobiercy, zapisobiercy windykacyjnego) lub podmiotu uprawnionego do zarządu spadkiem (wykonawcy testamentu, zarządcy spadku), ewentualnie jego określonych kompetencji. W dyskursie doktrynalnym stosowane są różne zbliżone pojęcia . Ze względu na praktyczne znaczenie szczególne miejsce zajmują przy tym instrumenty szczególnej kategorii, jakimi są występujące w krajowych systemach prawnych państw członkowskich poświadczenia dziedziczenia . Jak pokażą dalsze wywody, będą one na gruncie rozporządzenia mogły przybierać formę „orzeczeń” albo „dokumentów urzędowych”.

Wyżej określona perspektywa oparta na sukcesji generalnej z mocy prawa sprawia, że punkt ciężkości położony będzie na legitymowanie następców prawnych prawa spadkowego – spadkobierców i zapisobierców mających bezpośrednie prawa do spadku. Obie kategorie podmiotów określane są w systemie regulacyjnym rozporządzenia nazwą „beneficjenci” (motyw 47 zdanie drugie rozp. spad.). Legitymowanie beneficjentów może być przy tym związane z ujmowaniem w EPS także ograniczeń wynikających z kompetencji wykonawcy testamentu czy zarządcy spadku oraz rozgraniczeniem poszczególnych kategorii podmiotów podlegających potencjalnie wylegitymowaniu EPS. Wykonawcy testamentu i zarządcy spadku – choć ich znaczenie jest nieporównywalnie większe w systemach prawnych opierających przejście majątku spadkowego na beneficjentów nie na mechanizmie sukcesji generalnej z mocy prawa, ale na konstrukcji zarządu majątku spadkowego – zostaną z tego względu w niezbędnym zakresie uwzględnieni w toku dalszych rozważań.

Dotychczas powołane pojęcia użyte w rozporządzeniu spadkowym były przytaczane w ich polskiej, angielskiej, niemieckiej i francuskiej wersji językowej. Choć nie będzie to miało charakteru bezwzględnego, w toku dalszych wywodów – tam, gdzie uwzględniane będą odwołania do brzmienia rozporządzenia – przytaczane będą w przypisach wybrane wersje językowe. Będzie to wybór subiektywny dokonany przez autora z uwzględnieniem języków, które bywają jemu samemu przydatne w ramach wykładni językowej lub w jego ocenie mogą być przydatne polskiemu czytelnikowi . Czytelnicy pragnący skorzystać z innych wersji językowych muszą zostać z konieczności odesłani do samodzielnych ustaleń brzmienia interesujących ich jednostek redakcyjnych.

Analizę instytucji EPS wypada poprzedzić nakreśleniem porównawczego tła dla rozwiązań konstrukcyjnych przyjętych przez prawodawcę unijnego. Na to tło składają się przede wszystkim narodowe instrumenty legitymowania spadkobierców, wykonawców testamentu i osób uprawnionych do zarządu majątkiem spadkowym w szeregu państw członkowskich. Były one – w różnym zakresie – źródłem inspiracji dla prawodawcy unijnego. W rozdziale porównawczym uwzględnione zostaną również rozwiązania w zakresie legitymowania beneficjentów spadkowych oraz zarządców i wykonawców testamentu przyjęte z bezpośrednim sąsiedztwie państw członkowskich i mające istotne znaczenie systemowe lub konstrukcyjne (Anglia, Szwajcaria). Przedstawiona zostanie także podjęta w ramach Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego próba wprowadzenia zaświadczenia potwierdzającego kompetencje do zarządu majątkiem spadkowym w sprawach międzynarodowych.

Sama instytucja EPS przedstawiona zostanie w aspektach niezbędnych do ukazania jej konstrukcji i podjęcia próby udzielenia odpowiedzi na pytanie o jej charakter: ratio wprowadzenia przez prawodawcę unijnego odrębnego instrumentu legitymacyjnego, podstaw regulacyjnych, funkcji legitymacyjnej, w tym katalogu podmiotów, które poświadczenie może legitymować, przesłanek wydania poświadczenia, zakresu dokonywanego przez organ wydający poświadczenia, skutków wydanego poświadczenia i obowiązku uznawania tych skutków w państwach członkowskich, stosunku do krajowych instrumentów legitymacyjnych i kolizji różnych EPS. Rozważania ściśle proceduralne ograniczone zostaną do wybranych aspektów procedury wydania EPS i procedur rektyfikacji poświadczenia. Tak zarysowana analiza instytucji będzie podstawą do sformułowania w końcowej części pracy wniosków dotyczących charakteru instytucji.

Jak wspomniano we wstępie, dla uczestników prawniczego dyskursu na temat EPS ich własne narodowe rozwiązania stanowią często – także w sposób nie do końca uświadomiony – naturalny punkt odniesienia. Zrozumienie niektórych założeń przyjmowanych w odniesieniu do EPS, a nawet podnoszonych w toku dyskusji problemów cząstkowych i ocen forsowanych rozwiązań tych problemów, wymaga wiedzy na temat rozwiązań funkcjonujących w niektórych państwach członkowskich. Spojrzenie na konstrukcje własnego prawa krajowego w szerszym kontekście może też ułatwiać dostrzeżenie założeń, które przyjmuje się samemu za oczywiste i które mają korzenie w narodowej regulacji, a jako takie niekoniecznie są podzielane przez prawników z innych państw członkowskich.

W toku dalszych wywodów przyjęto opierający się na znacznym uproszczeniu podział na sądowe i notarialne procedury legitymacyjne. W tej pierwszej grupie ujęte zostaną rozwiązania wypracowane na gruncie prawa austriackiego i niemieckiego. Oba mają w Europie Środkowej istotne znaczenie systemowe. Uwzględniony zostanie też wątek recepcji rozwiązań austriackich we włoskim systemie prawnym oraz rozwiązań niemieckich w Grecji i we Francji. Model sądowego postępowania stwierdzeniowego, polegającego na deklaratoryjnym potwierdzeniu sukcesji spadkowej, nie jest jednak współcześnie w państwach członkowskich tak rozpowszechniony, jak mogłoby się intuicyjnie wydawać polskiemu prawnikowi. Jako jego przykłady uwzględnione zostaną prawo słoweńskie i oczywiście polskie stwierdzenie nabycia spadku lub przedmiotu zapisu windykacyjnego.

Bardzo zróżnicowana jest grupa państw członkowskich, w których spadkobiercy legitymowani są w postępowaniach notarialnych. Instytucja notariatu łacińskiego jest w tym przypadku elementem wspólnym, ale zarówno rola notariusza, jak i charakter wydawanego przez niego instrumentu legitymacyjnego bardzo się różnią. Przegląd wybranych rozwiązań obejmie porządki prawne istotne na mapie europejskiego notariatu (Francja, Włochy, Hiszpania, Niderlandy), ale też wszystkich unijnych sąsiadów Polski, jak również Chorwacji. W tej grupie uwzględniony zostanie także polski akt poświadczenia dziedziczenia.

Obok sądowych i notarialnych procedur legitymacyjnych wyodrębnić można również procedury przeprowadzane przez organy administracji. Jako przykład takiego nietypowego – z punktu widzenia polskiego czytelnika – rozwiązania uwzględnione zostanie poświadczenie dziedziczenia funkcjonujące w Bułgarii.

Wychodząc poza systemy prawne państw członkowskich, uwzględniono w dalszej kolejności przypadek hybrydowej instytucji legitymowania spadkobierców funkcjonującej w prawie szwajcarskim. Wspólna kodeksowa instytucja jest tam, w zależności od kantonu, stosowana na gruncie różnych procedur przez organy sądowe, notarialne lub administracyjne. Również EPS, jako instrument prawa unijnego o wspólnym trzonie, jest implementowane w różnych procedurach i przez różnego typu organy. Rozwiązanie wypracowane przez szwajcarskich sąsiadów nie mogło z tego względu zostać pominięte.

Europejskie poświadczenie spadkowe stanowi instrument legitymowania nie tylko spadkobierców, ale też wykonawców testamentu i osób uprawnionych do zarządu majątkiem spadkowym. W związku z tym w pierwszej kolejności uwzględniono szereg państw członkowskich mających różnie rozwinięte instrumenty potwierdzania statusu i kompetencji wykonawcy testamentu. W grupie państw europejskich, których materialne prawo spadkowe nie stawia w centrum uwagi statusu spadkobiercy, ale w ramach różnie ukształtowanego systemu zarządu spadkiem skupia się na kompetencjach do sprawowania owego zarządu, przedstawiono rozwiązania prawa angielskiego i walijskiego – jako systemów common law istotnych historycznie w Europie – oraz prawa szwedzkiego – jako państwa członkowskiego stosującego rozporządzenie spadkowe, egzemplifikującego rozwiązania państw nordyckich.

Uwagi porównawcze obejmą w końcu instytucję zaświadczenia potwierdzającego kompetencje do zarządu majątkiem spadkowym wypracowaną w ramach Haskiej Konferencji Prawa Prywatnego Międzynarodowego. Nie weszła ona nigdy w życie, ale dla prawodawcy unijnego stanowiła naturalny punkt odniesienia – jako nieudana próba wprowadzenia instrumentu o charakterze międzynarodowym .